Klokkenluiders hebben ondersteuning nodig
Sociale veiligheid ambtenaren kan beter
Tekst Pieter Verbeek
Beeld Shutterstock
Ambtenaren moeten een plek hebben waar ze veilig misstanden kunnen melden die ze tegenkomen in hun werk. Dat dit nodig is, bleek maar weer uit de WODC-affaire, waar een klokkenluider en twee vertrouwenspersonen werden afgeluisterd. Hoe kunnen we ze beter beschermen?
‘We leven niet in de DDR’
Van informatie achterhouden tot uitkomsten van rapporten aanpassen. Een op de zes ambtenaren wordt regelmatig door leidinggevenden onder druk gezet om niet-integer te handelen, concludeerde de vakbond FNV vorig jaar in een onderzoek. Dit kan leiden tot psychische klachten. Ook voelen ambtenaren zich in hun professionaliteit aangetast, worden cynisch of gaan met minder plezier naar hun werk.
WODC-affaire
En als ze er dan wat aan willen doen, lopen ze vast in de organisatie of tegen andere problemen aan. Het overkwam een ambtenaar van het ministerie van Justitie en Veiligheid in de zogeheten WODC-affaire. Deze zaak barstte los in 2017 toen televisieprogramma Nieuwsuur bekendmaakte dat ambtenaren van Justitie hadden geprobeerd zich te bemoeien met de uitkomsten van een onderzoek naar het Nederlandse drugsbeleid van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC). Sprak minister Ferdinand Grapperhaus eerst nog lof over de klokkenluider. Later werd zij, samen met twee vertrouwenspersonen en de integriteitscoördinator van het ministerie, meerdere malen afgeluisterd door de rijksrecherche. Tegen de lekkende ambtenaren werd aangifte gedaan.
‘Dat is voor mij, en de FNV, te gortig,’ reageert Yntse Koenen, bestuurder bij FNV Overheid. ‘We leven niet in de voormalige DDR. Daarom hebben we de minister expliciet gevraagd om beter te kijken naar de wettelijke bescherming van de vertrouwenspersonen. Als je als overheid integriteit hoog acht, moet je ook waarborgen dat mensen klachten en misstanden kwijt kunnen.’
Onafhankelijke integriteitscommissie
Nu is er een onafhankelijke integriteitscommissie aangekondigd bij het ministerie. Koenen noemt het een eerste stap naar de noodzakelijke vernieuwing van het integriteitsbeleid bij de overheid: ‘We hebben afgesproken dat we een paritaire onafhankelijke commissie opzetten met één lid voorgedragen namens de vakbonden én departementale ondernemingsraad, één lid namens de werkgever en een onafhankelijke voorzitter die door beide partijen wordt gedragen. We zijn daarvoor nu in de hoogste schaal aan het werven. De advertentie stond in de landelijke dagbladen. We hopen echt mensen met statuur en gezag te vinden, van het kaliber Van Vollenhoven en Joustra. Belangrijk ook is dat er een onafhankelijk secretariaat komt. Dat wordt ondergebracht bij het CAOP. Straks kan een ambtenaar dus bij het vermoeden van een missstand of een klacht meteen naar de commissie stappen, in plaats van naar een leidinggevende. En daar gaat het bij de FNV om: de sociale veiligheid van de ambtenaar. Die moet zich veilig voelen om tegenspraak te kunnen geven en discussie te kunnen aangaan met leidinggevenden. De nieuwe commissie gaat ook over klachten en bejegenings- en omgangsvormen van leidinggevenden. Dat sluit aan bij ons onderzoek, waaruit bleek dat een op de zes ambtenaren onder druk wordt gezet. Het is echt een nieuw instrument. We zijn er heel blij mee.’
Huis voor Klokkenluiders
Een ander instrument waar klokkenluiders gebruik van kunnen maken is het Huis voor Klokkenluiders. Dit onafhankelijke instituut is in 2016 opgericht om klokkenluiders advies en steun te geven of hun zaken te onderzoeken. Van publieke diensten tot bedrijfsleven. Alleen de veiligheidsdiensten AIVD en MIVD vallen erbuiten. Momenteel werken onderzoekers aan 25 zaken, adviseurs hebben met ruim 150 mogelijke klokkenluiders contact. Voorzitter Wilbert Tomesen ziet dat er nog heel wat af te dingen is op de manier waarop werkgevers omgaan met meldingen van misstanden en klachten. ‘De mindset ontbreekt nog bij werkgevers, ook bij het rijk, dat er achter een melding een waarheid zit, dat die melding gemaakt is vanuit betrokkenheid en deskundigheid. Een misstand gaat niet over door er over te zwijgen. Mensen die een misstand willen aankaarten moet je niet als lastig, maar als waardevol leren zien. Als werkgever moet je je daarvoor kwetsbaar durven opstellen.’
‘Als werkgever moet je je kwetsbaar durven opstellen’
Externe praatpaal
Tomesen is het met de FNV eens dat de sociale veiligheid van ambtenaren beter kan. Hij pleit onder meer voor een apart fonds dat praktische bijstand verleent aan klokkenluiders, ook financieel. ‘Het gevoel dat ze ergens veilig terecht kunnen met hun klacht of melding, moeten we echt verstevigen. Er zijn nu daarvoor twee dingen nodig. Elke organisatie moet haar meldsysteem met vertrouwenspersonen op orde hebben. Mensen moeten er mee bekend zijn. We zien vaak bij organisaties dat dit helaas nog niet zo is. Daarnaast gaat de wet ervan uit dat we misstanden in eerste instantie intern oplossen. Maar dat lukt nu eenmaal niet altijd. Dan zijn wij er als Huis voor de Klokkenluiders.’
‘Wij geven advies, kunnen helpen alle opties op een rijtje te zetten en zijn een externe praatpaal. We willen vooral mensen op weg helpen hoe om te gaan met een melding en met de gevolgen ervan. En we doen onderzoek: naar de misstand die is gemeld, of naar hoe de werkgever zijn werknemer vervolgens heeft behandeld. Want het kan nooit de bedoeling zijn dat een ambtenaar zelf last ondervindt van het melden van een misstand. Dat is zelfs wettelijk verboden. We moeten juist het belang van deze mensen onderkennen, en ze niet alleen als ambtenaren zien die buiten de lijntjes kleuren.’
Het onderwerp wordt steeds belangrijker, signaleert Tomesen. Over twee jaar gelden nieuwe Europese regels, waarin een omkering van de bewijslast is opgenomen. Een werkgever moet straks bewijzen dat het ontslag of op non-actief stellen van een klokkenluider niet aan diens melding te wijten is, in plaats van dat de klokkenluider moet zien aan te tonen dat dat wél zo is. ‘Dat gaat ons helpen om werknemers beter te beschermen bij het aankaarten van misstanden.’ ◼
Deel dit artikel