Het is een zoektocht naar wat zich afspeelt in de wereld van het openbaar bestuur en wat we van dat openbaar bestuur eigenlijk verwachten. Steeds meer, lijkt het wel. De samenleving vraagt meer en accepteert minder. Frequin prijst de prettige eigenwijsheid van mensen, die soms ook weleens lastig is. Ambtenaren opereren in een omgeving waarin zaken steeds sneller gaan en vooral aandacht is voor zaken die misgaan. Veel vraagstukken leveren hittemomenten op die aandacht opslorpen. Ministers, wethouders en in hun kielzog ambtenaren komen onder druk te staan om nú met een antwoord of een oplossing te komen voor een kwestie die in de aandacht staat. Dat dreigt ten koste te gaan van de aandacht voor grote, onderliggende vraagstukken op de lange termijn.

Frequin: ‘Als ambtenaar ben je veel tijd kwijt aan incidenten, terwijl je je juist vooral bezig zou moeten houden met grote kwesties die de komende tientallen jaren van belang zijn, zoals de klimaatverandering, het milieu of mobiliteitsvraagstukken. Je ziet ook een afrekencultuur ontstaan, ambtenaren komen in het nieuws als het misgaat, terwijl ze zich niet kunnen verdedigen. De intensiteit van de media-aandacht neemt toe en sociale media dragen bij aan de meningsvorming, er is snel sprake van framing. Dat zijn ontwikkelingen die haaks staan op de werkwijze van de ambtelijke organisatie, die juist is gebaseerd op besluitvorming op basis van evidente feiten – en dat moet ook vooral zo blijven!’

Oekazes

Lastig is bovendien dat de ontwikkelingen soms tegenstrijdig zijn. Ondanks de kritiek en de snelle oordelen groeit de behoefte aan leiderschap, naarmate de onzekerheid in de samenleving toeneemt. Leiderschap van collectieven, netwerken, samenwerkingsverbanden tussen ambtenaren en andere partijen.

Die samenwerkingsverbanden, waarbij ambtenaren contacten buiten de eigen organisatie hebben, aanspreekbaar zijn voor burgers en bedrijven en handelend optreden, dragen eraan bij dat de ambtelijke organisatie platter wordt. Niet alles verloopt meer via de klassieke parafencultuur binnen de hiërarchie van ministerie of stadhuis. Frequin: ‘Maar anderzijds is er meer politieke druk op ministers of wethouders en worden ambtenaren steeds meer in het politieke domein gezogen. Door de politieke consternatie moet de organisatie zich bezighouden met oekazes en vragen die prioriteit krijgen. Dat leidt juist tot meer hiërarchie in de aansturing.’

Het vergt leiderschap om met deze ontwikkelingen om te kunnen gaan. Leiderschap definiëren is lastig: het is veelvormig, het is een kwestie van stijl en gedrag, het is niet een doosje of een lijst met zeven bullet points waar je aan moet voldoen. ‘Leiderschap moet helpen om oplossingen te vinden die robuust zijn, voor decennia, op basis van kennis, ervaring en samenwerken met de samenleving. Het betekent mensen ruimte geven, partnerschappen omarmen, een manier vinden om met openheid om te gaan. Het is ook een kwestie van zelf iets durven ondernemen zonder van tevoren te vragen of het mag. We hebben daarom behoefte aan jonge mensen die initiatief tonen en niet bang zijn om zelf de ruimte te nemen die daarvoor nodig is.’

Andere manieren

Uiteindelijk gaat het erom: wat vraag je van ambtenaren? Werken in een netwerkomgeving betekent dat ambtenaren ook in netwerken opereren. Dergelijke structuren zijn diffuser dan de traditionele hiërarchie en vergen andere manieren van leiderschap. Frequin is begonnen aan de zoektocht hoe aan die “andere manieren” vorm gegeven kan worden. Dat gebeurt niet alleen vanuit een positie van zorg: ‘Nederland heeft een stabiel bestuur, doet het bestuurlijk behoorlijk goed en het vertrouwen in de overheid is groot. Maar nadenken over de koers en permanent investeren in publiek leiderschap zijn nodig om tot betere oplossingen te komen.’