Bondgenoot van de democratische rechtsstaat
Gemeentejurist van de toekomst
Tekst Ellen Röling
Het lokaal debat is ingrijpend veranderd. Hoe bewaak je als gemeenteraad het democratisch proces, nu inwoners via sociale media een steeds belangrijkere stem krijgen en regionale samenwerkingsverbanden, invloedrijke multinationals en zelfs algoritmes de lokale besluitvorming doorkruisen. ‘De gemeentejurist kan daarin een bondgenoot zijn,’ stelt Malu Hertzdahl, senior strategisch adviseur bij de gemeente Enschede en bestuurslid van de Vereniging voor Juridische Kwaliteitszorg, de beroepsvereniging van decentrale overheidsjuristen.
Malu Hertzdahl
Anticiperen op de veranderende rol van de overheid ten opzichte van de samenleving. Enschede ziet dit als een belangrijke strategische opgave. De gemeente is hierin koploper met het programma Goed Bestuur/Open Enschede dat al sinds 2017 loopt. Malu Hertzdahl is de regisseur. ‘De maatschappij verandert en de overheid moet zich anders opstellen, dus ook de gemeenteraad. Regels en procedures zijn niet langer voldoende. Ten eerste gaan we steeds meer toe naar een netwerkende overheid: hoe doe je dat als overheid en wat is de rol van de gemeenteraad daarin? Ten tweede wil je toe naar een mensgerichte overheid met oog voor de menselijke maat en evenredigheid. De toeslagenaffaire bewees dat het mensgerichte soms uit het oog verloren wordt. Ook in Enschede. Uit onafhankelijk onderzoek in opdracht van de gemeenteraad bleek dat we als hard worden ervaren in regelgeving, beleid en uitvoering. Daar hebben we iets aan te doen. Tot slot hebben we te maken met kansen en risico’s van de digitale overheid. Alle Goed Bestuur-doelstellingen hebben we in onze planning en control-cyclus opgenomen, zodat de gemeenteraad daarop kan sturen.’ De gemeentejurist werkt voornamelijk voor het college. Dat neemt niet weg dat de gemeenteraad kan profiteren van de aanwezige juridische expertise, bijvoorbeeld bij democratische vernieuwing. Denk aan de Omgevingswet. Hertzdahl: ‘Ik ben zelf medeopsteller van de participatieverordening in Enschede om participatie van de inwoner te reguleren. Een raadslid vroeg me waarom we die participatieve samenleving nu weer plat willen slaan met een juridische verordening. In een ideale wereld zou zo’n verordening inderdaad niet nodig zijn, omdat iedereen daar z’n afspraken nakomt. Maar in de huidige wereld kunnen bindende afspraken participatie ondersteunen omdat er verantwoording moet worden afgelegd. Zo komen juridische en democratische vernieuwing bij elkaar, hoe lastig ook.’
‘Regels en procedures zijn niet langer voldoende’
Interne processen Het democratisch proces komt niet alleen in gevaar door externe factoren. Met een frisse gemeenteraad in het vooruitzicht wilde de raadsgriffie van Enschede ook eens kijken naar de interne processen. Hertzdahl: ‘Enschede heeft een breed politiek landschap, met 13 fracties. De verhouding tussen oppositie en coalitie vormt een uitdaging voor het eensgezind kunnen optreden als wetgever, kadersteller of bestuursorgaan. Ook was er regelmatig kritiek op het college dat te laat of onvoldoende zou informeren. Als jurist en Goed Bestuur-regisseur heb ik mijn expertise aangeboden. Samen met de raadsgriffie hebben we gekeken bij andere gemeentes wat er nodig is voor een open, harmonieuze en samenlevingsgerichte besluitvorming.'We kwamen tot tien heldere bouwstenen die we intern bij raadsleden en ambtenaren hebben getoetst en die we de komende maanden met de nieuwe raad verder inkleuren en willen inzetten. Denk aan “maandag raadsdag” in plaats van een raadsavond. Dus geen volgeramde avondagenda, maar ruimte voor informele ontmoetingen met ambtenaren of netwerkpartners.’ ‘Ook zal er meer aandacht zijn voor integriteit en gaan we de integriteitscode voor politieke ambtsdragers actualiseren. Daarnaast willen we de procedures voor de informatievoorziening en afstemming met het college meer stroomlijnen en hebben we een voorstel in de maak om het verouderde reglement van orde aan de eisen van deze tijd aan te passen. Alles om te zorgen dat de raad een goede vergadercultuur heeft, en vooral ook zich kan bezighouden met de samenleving.’
‘Alles om te zorgen dat de raad een goede vergadercultuur heeft’
Toekomst In Enschede werken zo’n 60 gemeentejuristen bij het ondersteunen van het ambtelijke apparaat en het gemeentebestuur. Een vergeten beroepsgroep, stelt Hertzdahl. ‘Bij de gemeente zijn juristen formeel de (uit)dragers van de rechtsstatelijkheid. Een goede juridische functie kan het functioneren van de gemeenteraad – als hoofd van de gemeente, als wetgever en kadersteller – versterken en draagt bij aan het vergroten van de betrouwbaarheid van de overheid.’ ‘Vroeger stond de jurist hoog in aanzien, nu geldt bijna het tegenovergestelde. Ik zie het als mijn professionele missie om de juridische functie beter te positioneren. In Enschede, maar ook voor de hele beroepsgroep als bestuurslid van de Vereniging voor Juridische Kwaliteitszorg.’ Wil die functie goed ingevuld worden, dan voldoet alleen de traditionele, puur procedurele insteek niet meer, stelt Hertzdahl. ‘Er moet meer balans zijn. De overheidsjurist van de toekomst moet zich verbreden om de lokale overheid in haar veranderende rol te kunnen ondersteunen. We gaan naar een T-shaped-jurist, bij wie goede kennis van het recht de basis vormt en de jurist afhankelijk van de functie extra vaardigheden in de breedte ontwikkelt. Heb je veel contact met de samenleving, dan zijn communicatievaardigheden en een moreel kompas essentieel.’
Risico’s digitalisering Groot aandachtspunt voor de jurist is kennis van IT. Voor het eigen functioneren, maar ook om met kennis van zaken de risico’s van digitalisering in te schatten. Gemeenten zetten in toe- nemende mate digitale technologieën in om de dienstverlening aan inwoners en bedrijven te verbeteren. En nieuwe wetgeving voor gemeenten kent regelmatig belangrijke digitale aspecten of implicaties, zoals digitale passen. Hertzdahl: ‘Ook daarin moeten we een volwaardig partner kunnen zijn voor bestuur, ambtenaren en de inwoner. Binnen Enschede werken we aan leerlijnen om juristen in de breedte te ontwikkelen, passend in de functie. Ook de hogescholen pakken het goed op in hun curriculum. De universiteiten volgen voorzichtig. Verbreding van het vak gemeentejurist en het beter benutten van de juridische functie draagt bij aan de democratische rechtsstaat.’ ◼
Deel dit artikel