‘We moeten nog scherper overbrengen wat uitvoerbaar is’
Tijd om bestuurlijke verhoudingen te herstellen
Tekst Jelle van der Meulen Beeld Aad Goudappel
Eind januari luidden burgemeesters de noodklok, omdat de coronamaatregelen volgens velen van hen niet langer uitlegbaar waren. Hoe verhouden de bevoegdheden van de burgemeester zich tot het centraal gezag en welke ruimte hebben zij om maatregelen naar eigen inzicht te interpreteren? ‘Je handhaaft met overtuiging, maar soms wel met lange tanden.’
‘Sommige burgemeesters besloten een oogje dicht te knijpen’
De logica van de coronamaatregelen was soms ver te zoeken. Wel naar het tuincentrum, niet naar het café. Volgepakte winkelcentra, lege theaterzalen. Naarmate de crisis voortduurde, begon het meer en meer te schuren, vertelt Liesbeth Spies, voorzitter van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters en burgemeester van Alphen aan den Rijn. ‘In januari van dit jaar merkten we dat het niet langer houdbaar was. Waarom we wel naar IKEA mochten maar niet naar de concertzaal konden we eigenlijk niet uitleggen. Het draagvlak voor maatregelen was weg.’ Vergalopperen Een aantal burgemeesters kondigde in januari aan een oogje dicht te knijpen of niet langer te handhaven. Het aantal gemeenten dat daadwerkelijk horeca en winkels de deuren lieten openen (tegen de landelijke maatregelen in), was uiteindelijk op een hand te tellen. Grootschalige, collectieve ontduiking van de regels heeft dus niet plaatsgevonden, zegt assistent-professor aan de Tilburg Law School Niels Karsten. ‘Maar ook met uitspraken over het “toestaan” van overtredingen moeten burgemeesters heel voorzichtig zijn. Dat kunnen ze namelijk helemaal niet. Daar heeft een aantal van hen zich vergaloppeerd.’ De rol van burgemeesters is in dezen eenduidig, legt Karsten uit. Zij dienen landelijk ingevoerde maatregelen simpelweg te handhaven. ‘Zij hebben een beginselplicht tot handhaving. Daarop zijn een paar kleine uitzonderingen, maar die waren hier niet aan de orde. Veel ruimte om de regels te interpreteren, hebben ze niet. Ze mogen niet besluiten niet te handhaven als ze zich niet kunnen vinden in bepaalde maatregelen of omdat inwoners in verzet komen. Wat ze wel kunnen doen – en deden – is het signaal afgeven aan de nationale overheid dat de sociale en economische gevolgen groot zijn en dat handhaven praktisch onmogelijk is geworden. Maar verboden blijven verboden en burgemeesters moeten die handhaven.’
Helden en heksen Onder meer via een ingezonden brief in de Volkskrant uitten burgemeesters van ruim 30 gemeenten half januari 2022 hun onvrede. Dat is precies de manier waarop het moet, beaamt Liesbeth Spies. ‘Als we het ergens niet mee eens waren of moeilijkheden voorzagen, deelden we dat eerst achter de schermen, via de diplomatieke weg. Het is onze rol om aan de voorkant zo goed mogelijk aan te geven welke regels wel en niet uitvoerbaar zijn en aan te dringen op goede, toereikende compensatiepakketten. Dat is lange tijd goed gegaan. Op een gegeven moment zochten we ook de publiciteit, om aan te geven dat het niet meer ging.’ Spies geeft aan dat burgemeesters hebben geprobeerd de ruimte op te zoeken om regels te interpreteren, maar dat het land te klein is om een pandemie lokaal te bestrijden. ‘Naleving van de maatregelen is in de eerste plaats aan jou en mij als individuen, vervolgens aan ondernemers en pas in de laatste plaats komt de overheid eraan te pas. Dus ga je met mensen uit de eigen gemeente om tafel: wat is uitvoerbaar? Dit zijn de regels, hoe kunnen we elkaar de hand geven? De enige ruimte die wij hadden, was op menselijke wijze met de regels omgaan. Moet een café om 10.00 uur ’s avonds sluiten, dan sta je niet om een minuut over 10 met gestrekt been bij de ingang. Maar je handhaaft wel.’ Nadat de burgemeester van Valkenburg tegen de regels in toestond dat horeca en winkels in zijn gemeente de deuren openden, kwamen burgemeesters meer tegenover elkaar te staan. ‘Dan wordt de een de held van de lokale horeca omdat hij of zij toestaat de terrassen een aantal uur te openen. De burgemeester die dat niet doet, wordt gezien als een heks op een bezemsteel. Dat is niet zoals het zou moeten zijn.’ Want, vervolgt Spies, de bottom line is en blijft dat burgemeesters moeten handhaven. ‘Dat is onze wettelijke opdracht, dus zullen wij dat doen. Hoezeer je ook begrip hebt voor de horeca, de kapper of de cultuursector en vindt dat zij onevenredig worden getroffen; dat geeft je niet de vrijheid te bepalen welke regels er in dit land gelden. Dus handhaaf je met overtuiging, maar soms wel met lange tanden.’ Een burgemeester die belangen van verschillende sectoren gaat afwegen, is in feite een politicus, vult Karsten aan. ‘En dat is niet zijn rol. Er ligt ook een risico voor het ambt. Uit onderzoeken blijkt dat het vertrouwenscijfer in burgemeesters rond de 70 procent ligt. Dat is heel hoog, niet alleen als je het internationaal vergelijkt maar ook wanneer je ziet dat het vertrouwen in politici rond de 20 procent ligt. Een belangrijke verklaring voor dat verschil zit juist in het feit dat burgemeesters onafhankelijk optreden en boven de lokale politiek en boven de partijen staan. Wordt de burgemeester een echte politicus, dan verliest hij een deel van zijn natuurlijk gezag en komt zijn legitimiteit in het geding.’ Lokaal maatwerk Nu de coronacrisis zich voorlopig in rustiger vaarwater bevindt, is het tijd om bestuurlijke verhoudingen te herstellen en te werken aan een langetermijnperspectief, zo schreef de Raad voor het Openbaar Bestuur begin maart in een advies aan de Tweede Kamer. ‘We moeten in het vervolg nog scherper overbrengen richting Kamer en kabinet wat uitvoerbaar is,’ vindt Spies. ‘Daarbij moet de Kamer ook naar zichzelf kijken; de Belastingdienst ging ten onder aan volkomen onuitvoerbare wet- en regelgeving, omdat de Kamer bij ieder incidentje weer een regel toevoegt. Als burgemeesters voeren wij altijd het beleid uit, maar we zijn wel bij uitstek in staat tot lokaal maatwerk. Daar meer ruimte voor maken is een belangrijke opgave en opdracht de komende tijd.’ ◼
‘Als de burgemeester een politicus wordt, verliest hij zijn natuurlijk gezag’
Deel dit artikel