Dat het met de ondersteuning van kwetsbare burgers niet altijd goed gaat, is al langer bekend. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) wees daar in 2020 al op in het rapport Sociaal domein op koers? Verwachtingen en resultaten van vijf jaar decentraal beleid. De verwachtingen over onder meer de Participatiewet en over de zelfredzaamheid van burgers waren te hooggespannen. Een jaar later volgde in een onderzoek in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) de constatering dat het overheidsbeleid rond de sociale zekerheid steeds vaker is ‘geënt op wantrouwen’; burgers worden door de overheid te gauw als fraudeur bestempeld, terwijl de regels zo complex zijn dat ze voor (kwetsbare) burgers soms moeilijk zijn op te volgen. In maart van dit jaar verscheen een interdepartementaal beleidsonderzoek naar de sociale zekerheid met de titel Moeilijk makkelijker maken, met onder meer de aanbeveling voor minder rigide regels, zodat mensen een zekere handelingsvrijheid krijgen.

Menselijke maat en vertrouwen Grootste gemene deler van alle stukken: de overheid moet meer oog hebben voor de menselijke maat. Minister Schouten (Armoedebeleid, Participatie en Pensioenen) kondigde in juni in de visiebrief ‘Participatiewet in balans’ een pakket maatregelen aan waardoor deze wet ‘een doelmatig, maar ook begrijpelijk en voorspelbaar vangnet’ wordt. Daar wordt inmiddels al hard aan gewerkt, vertelt Justine Ruitenberg, afdelingshoofd Armoede en Schulden en plaatsvervangend directeur Participatie en Decentrale Voorzieningen bij het ministerie van SZW. ‘We volgen daarbij drie sporen. Ten eerste moet een aantal wettelijke aanpassingen de ergste hardheden wegnemen, onder andere door meer ruimte aan de uitvoering te bieden. Het tweede spoor is het herzien van de Participatiewet. De wet moet eenvoudiger en effectiever zijn en beter aansluiten bij de andere wetten in het sociaal domein. Het derde spoor is het versterken van de vakkundigheid van de professionals in de uitvoering van de Participatiewet. Centraal staat het vergroten van hun kennis van de wetgeving in het sociaal domein en het ontwikkelen van soft skills. Dat wil zeggen meer werken vanuit vertrouwen, met gelijkwaardige bejegening van mensen en communicatie in begrijpelijke taal.’ Wat betreft dat maatwerk is er trouwens nu al meer mogelijk dan vaak wordt gedacht, vervolgt Ruitenberg. ‘Klantmanagers zijn vaak “handelings­verlegen”: ze durven geen gebruik te maken van de wettelijke mogelijkheden die er nu al zijn. We organiseren daarom sessies in het land met ervarings­deskundigen, zoals mensen die een bijstandsuitkering ontvangen, sociaal werkers en bestuurders. In deze sessies verkennen we hoe we de vak­kundigheid kunnen versterken, zodat in de uitvoering de mens meer centraal staat.’

Werk aan Uitvoering Het ministerie zet momenteel een programma-DG op, met twee programmadirecties. De programma­directie Vereenvoudiging inkomens­ondersteuning voor Mensen (VIM) gaat kijken hoe wetgeving simpeler te maken is en beter op elkaar kan aansluiten. Een gecompliceerd proces, weet Ruitenberg: ‘We gaan scenario’s uitwerken voor grote vereenvoudigingen op de lange termijn en pakken daarnaast de direct oplosbare knelpunten aan.’ De programmadirectie Werk aan Uitvoering (WaU) zet zich in om te komen tot een duurzame verbetering van de publieke dienstverlening. Dit doet WaU onder meer door overheidsbrede samenwerking te faciliteren, de samenhang van verbeteracties te coördineren en inzicht te geven in de voortgang. Ook anticipeert WaU op maatschappelijke veranderingen en ‘organiseert het een kritische blik van buiten’. Bovendien moeten publieke dienst­verleners mensen er gericht op kunnen wijzen dat ze mogelijk recht hebben op voorzieningen. Ruitenberg: ‘We willen graag dat mensen krijgen waar ze recht op hebben. Daarnaast wordt het hand­havings­beleid herijkt. Uiteindelijk moet de dienstverlening door dit alles klantvriendelijker en makkelijker worden en kan het vertrouwen in de overheid verbeteren.’

Armoede en schulden Aanvullend kwam in juli vorig jaar minister Schouten met de Aanpak geldzorgen, armoede en schulden; begin juni ging de eerste voortgangs­rapportage hierover naar het parlement. Het streven is in 2030 het aantal mensen in armoede en het aantal huishoudens met problematische schulden te halveren en in 2025 de kinderarmoede te halveren (ten opzichte van 2015). Het kabinet heeft daarnaast een onafhankelijke Commissie sociaal minimum ingesteld, die eind juni met een advies kwam over de wenselijke hoogte van het sociaal minimum. Het advies speelt een rol in de discussies over de koopkracht en de begroting die op Prinsjesdag wordt gepresenteerd. Ruitenberg: ‘Over de aanpak van armoede en schulden maken we afspraken met gemeenten, zij doen immers de uitvoering hiervan en geven zelf invulling aan de schuldhulp­verlening. We voeren continu overleg met gemeenten, de VNG en Divosa om samen de dienstverlening naar een hoger plan te tillen.’