Een docente Nederlands schreef onlangs in een ingezonden brief in het NRC1 over de in haar ogen negatieve gevolgen van het onlineonderwijs voor de schrijfvaardigheid van leerlingen. ‘Juist het vak Nederlands zou nog steeds op papier moeten. Ten eerste omdat dat beter is voor de motoriek van kinderen. Een kwart van de kinderen heeft door de digitalisering een slechte motoriek. De schrijfvaardigheid van de leerlingen holt hierdoor achteruit: ze schrijven onleesbaar,’ aldus docente Nicky Walkier uit Roosendaal. De briefschrijfster heeft nog een tweede argument voor het met de hand schrijven: dit komt het leren ten goede. ‘Door dingen op te schrijven leren leerlingen veel meer. Het schrijven, de beweging, doet zo veel met het brein. Door het opschrijven ben je onbewust bezig met de stof en onthoud je het beter.’ Ze haalt daarbij het voorbeeld aan van een spiekbriefje: ‘Als je een spiekbriefje geschreven hebt, dan heb je het daarna vaak niet eens meer nodig.’ Dit pleidooi voor handgeschreven tekst doet mij denken aan een column uit de onlangs verschenen verzamelbundel De tachtigjarige vrede2 van Kees van Kooten. De bundel bevat tachtig columns uit de lange schrijversloopbaan van Van Kooten. Zo verhaalt hij in een column uit 1958 hoe hij tot een haiku (in zijn taalgebruik: een Haikoot) komt. De eerste ingeving schrijft hij altijd in slordig schuinschrift in een klein notitieboekje. Vervolgens schrijft hij de haiku achter het bureau in kladblokschrift op een spiraalblok, dan in een tamelijk net handschrift op een rolodexkaartje en ten slotte in net schuinschrift in het speciale kladschrift.

Olivetti Die verschillende handelingen hadden bij elkaar kennelijk een functie. De schrijver kon zo elke keer de afweging maken of de tekst wel goed genoeg was om te bewaren en om uiteindelijk te publiceren. Zo voltrok zich in het hoofd van de schrijver ten aanzien van dit specifieke stukje tekst dus een compleet (bewust)wordingsproces. Het is de vraag of zo’n proces daadwerkelijk beter, indringender verloopt door schrijven met de hand dan door bijvoorbeeld schrijven met een schrijfmachine of op een computer of smartphone. Toen ik ruim 40 jaar geleden mijn eerste stappen zette in de journalistiek schreef ik mijn verslagen op een kleine Olivetti-typemachine. Dat was al een vooruitgang ten opzichte van mijn voorgangers die hun artikelen eerst louter met de hand schreven. Het wordingsproces van mijn artikelen verliep via het veelvuldig uit de typemachine halen en verscheuren van vellen papier omdat de eerste teksten vaak niet aan mijn eisen voldeden. Waren mijn typemachineverslagen destijds kwalitatief beter of juist minder dan de handgeschreven teksten van mijn voorgangers of de digitaal verwekte teksten van de generatie van de laatste decennia? En heeft dit op de laptop gemaakte stukje dat u nu leest minder samenhang en diepgang dan wanneer ik dit met de hand zou hebben geschreven?

Kattenbelletjes Ik ben geen hersenwetenschapper, maar er is een tijd geweest dat ons brein volledig was getraind om ons zo goed mogelijk te paard van de ene plek naar de andere te verplaatsen. En toen kwam de auto. En zie: het autorijden stelde heel andere eisen aan ons brein: we bekwaamden ons erin en binnen de kortste keren konden we er prima mee omgaan; paardrijden is inmiddels voor de meesten van ons een ver-van-mijn-bedshow geworden. Zoals dat binnen afzienbare tijd wellicht ook voor handgestuurd autorijden gaat gelden wanneer wij ons in zelfsturende voertuigen verplaatsen. Ons brein past zich dan vast wel weer aan de veranderende omstandigheden aan. Terug naar het schrijven en de eerdergenoemde hartenkreet van de docente Nederlands in het NRC: beklijft een tekst beter wanneer die met de hand wordt geschreven? Kunnen we dat zelf wel goed beoordelen? Want, zeg eens eerlijk: schrijft u nog weleens een tekst met de hand? Gaat dat verder dan post-its of boodschappenlijstjes? Schrijft u dagelijks iets met de hand? Koopt u nog weleens een bal- of vulpen? Maakt u nog weleens gebruik van een papieren notitieblok? Ik vermoed zomaar dat weinigen al deze vragen volmondig met “ja” kunnen beantwoorden, althans dat dit een steeds kleiner wordende groep mensen is. De Schrijfenquête van het Belgische dagblad De Standaard laat zien dat we de pen minder dan een kwartier per dag ter hand nemen. ‘Toch schrijven we nog wel met de hand, maar dat zijn meestal kattenbelletjes die als notities voor onszelf bedoeld zijn. Een slordig of onleesbaar handschrift is dus vandaag ons eigen probleem geworden,’ aldus de Leuvense emeritus hoogleraar historische pedagogiek Marc Depaepe in een artikel3 op de website van de Belgische radio. Hij verwacht dat het dagelijks met de hand schrijven op termijn volledig door digitale technologie zal worden verdrongen, maar dat het in andere vormen, bijvoorbeeld kalligrafie, nooit helemaal zal verdwijnen. Met de hand schrijven wordt een soort lost art.

Beter leren Op (jawel!) internet vinden levendige discussies plaats over dit onderwerp. Zo heeft de Finse Onderwijsraad een aantal jaren geleden besloten om schrijflessen te vervangen door typelessen. Bij ons zal dat zo’n vaart niet lopen, schreef Anne van Gastel-Firet in 2019 in een artikel op de website Onderwijs van Morgen, een initiatief van de educatieve uitgever Malmberg4. En dat is maar goed ook. De auteur geeft op basis van wetenschappelijke inzichten vier redenen waarom schrijven met de hand met name voor kinderen beter is dan met een machine. Ten eerste traint het onze hersenen door hard werken: schrijven is hersengymnastiek. Ten tweede leidt het tot meer letter- en tekstbegrip: een toets indrukken staat los van de grafische vorm en betekenis. Ten derde is schrijven goed voor de motorische ontwikkeling, zowel voor de grote als de kleine motoriek. En tot slot blijkt uit meerdere onderzoeken dat kinderen beter leren als ze hun aantekeningen met pen en papier maken. ‘Handgeschreven aantekeningen worden zo in feite al een samenvatting van de lesstof. Zo begrijpen kinderen de stof beter en blijven feiten beter hangen, zowel op de korte als langere termijn,’ concludeert Van Gastel-Firet.