Wil je als parlementariër onderzoeken hoe het heeft kunnen gebeuren dat tienduizenden inwoners ten onrechte jarenlang zijn bestempeld als fraudeurs, waardoor zij diep in de schulden zijn gedrukt en hun levens verwoest zijn? Dan krijg je, lang nadat je daarom had gevraagd, een vuistdikke stapel paperassen op je bureau, met daarin meer zwartgelakte informatie dan leesbare. Of wil je meer inzicht in het formatieproces, omdat een onbewaakt A4’tje erop wijst dat daar over zaken is gesproken die tot veel verontwaardiging leiden? Dan is de eerste reactie van de premier er een van vastberaden weigering: die informatie is niet voor de openbaarheid.

Achterkamertjespolitiek Met openheid van informatie en transparantie is het niet goed gesteld in Nederland. ‘In de wereldwijde Right to Information Index, uitgevoerd door het Centre for Law and Democracy, staat Nederland al jaren ergens in de middenmoot. En in het tijdperk-Rutte is het gebrek aan openheid helaas versterkt,’ zegt Serv Wiemers, directeur van Open State Foundation. ‘De achterkamertjes­politiek, het ritselen en het regelen zijn niet van deze tijd, maar het gebeurt wel. De dividend­belasting is daar het grote voorbeeld van. Als het afschaffen daarvan een beleidskeuze is, prima. Maar wees duidelijk op basis waarvan je tot dat besluit komt. Het kan niet zo zijn dat daar, op de belangrijkste plek van het land, totaal geen inzicht over verschaft wordt.’ Rondom de fieldlabs, opgezet om te experimenteren met evenementen in coronatijd, ontstond opnieuw ophef over een gebrek aan openheid. Journalistiek onderzoeksplatform Follow the Money achterhaalde dat het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) 925 miljoen euro overmaakte naar Stichting Open Nederland, zonder dat daarvoor een aanbesteding was gedaan. Bovendien zijn er twijfels over de mate van verantwoording die de stichting af dient te leggen aan het ministerie. ‘Ik kan mij voorstellen dat Kamerleden vragen waarom dit niet openbaar is aanbesteed,’ stelt Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International. ‘En hoe is besloten dat geld zo te besteden? Dat zijn legitieme vragen. Je kunt dan niet zeggen dat er geen notulen van die gesprekken zijn. Misschien was er wel een ambtenaar die pleitte voor een aanbesteding, of een ander die vond dat dit geld beter besteed kon worden aan verhoging van de ic-capaciteit.’

Risico De politieke cultuur beïnvloedt logischerwijs de ambtenarij, hoewel daar al ver voor het tijdperk-Rutte geslotenheid tot norm verheven was: de Oekaze Kok, een regeling waardoor ambtenaren niet direct met volksvertegenwoordigers of pers mogen praten, werd in 1998 van kracht. Van der Laan merkte het toen ze zelf Kamerlid was. ‘In het Europees Parlement belde ik de hele tijd met ambtenaren uit de Europese Commissie: hoe werkt dit, hoe zit dat? Maar toen ik in de Tweede Kamer kwam, mocht ik geen ambtenaren meer spreken. Waarom niet? Kamerleden hebben weinig ondersteuning en er is veel kennis bij ambtenaren. Die hebben echt wel de wijsheid om hun minister niet te ondermijnen. Ik heb nota bene in mijn huidige functie meer toegang tot de kennis op de ministeries dan als Tweede Kamerlid!’ In de ambtenarij is veel professio­naliteit, creativiteit en intelligentie, zegt Van der Laan. ‘Maar we kennen in Nederland het primaat van de politiek. Er is een risico dat de nadruk ligt op het voorkomen dat een minister in de problemen komt, want dat is het ergste wat er kan gebeuren, is het idee. Ambtenaren zouden dan vooral bezig zijn de minister uit de wind te houden. Maar als je een sterk politiek leider bent, dan geef je ruimte om te experimenteren, te oefenen en fouten te maken. Ambtenaren moeten de ruimte houden om alternatieven voor te leggen, met voor- en nadelen, en een advies te geven. Maar de minister kiest. Neem de verantwoordelijkheid als minister en steun je ambtenaren.’