Klimaatcrisis en de kunst der verleiding

Chapeaukop

Tekst Paul Iske Beeld Shutterstock

Gevraagd naar zijn visie op het enorme begrotingstekort van de Verenigde Staten, maakte toenmalige president Ronald Reagan tijdens het jaarlijkse diner van de Gridiron Club, de legendarische opmerking: ‘I am not worried about the deficit. It is big enough to take care of itself.’ Hij deed alsof het een grap was, maar sommigen dachten dat hij zelf deels geloofde dat dit de beste visie op het probleem was.

‘Ook op microschaal kun je je laten verleiden’

Omdat het klimaatvraagstuk op de schaal van de individuele mens zo groot en soms zo abstract en af en toe ver weg lijkt, is het lastig om je als individu voor te stellen dat je een verschil kunt maken: ik doe aan energiebesparing, terwijl ze elders kolencentrales bijbouwen. Of: als ik stop met vliegen, dan gaat een ander wel in dat vliegtuig zitten. En nog een: als Tesla emissierechten kan verhandelen aan andere autobouwers (zoals bijvoorbeeld Fiat Chrysler, General Motors en Nissan in 2020 deden om boetes te vermijden), wat voor zin heeft het dan dat ik in een emissieloze auto rijd (los van het feit dat de energie natuurlijk ook moet worden opgewekt)? Met andere woorden, heeft het überhaupt zin wanneer mensen individueel proberen hun steentje bij te dragen wanneer ze om zich heen zo veel voorbeelden zien van “Georganiseerde Domheid”? Het antwoord is: ja en nee. We zullen allemaal aan de bak moeten, dus alle individuen. En om dat te bereiken is publiek denken vereist.

Scramble Sinds de oliecrisis aan het einde van de jaren zeventig, begin jaren tachtig van de vorige eeuw produceert Shell scenario’s waarin energie een belangrijke rol speelt. Al in 2008 publiceerde het bedrijf een analyse met twee scenario’s: scramble en blueprint, die er op neerkwamen dat de maatschappij achter de feiten van klimaatverandering blijft aanlopen en zich laat sturen door calamiteiten (scramble) of zich gaat organiseren en besluiten neemt waardoor we nog (enigszins) in control blijven (blueprint). Of we in het scramble- of in het blueprintscenario terecht zouden komen, werd volledig bepaald door het vermogen om proactief te handelen, in plaats van reactief. Helaas moeten we constateren dat in die ruim 10 jaar het proactieve handelen nog niet van de grond is gekomen. Veel gepraat (Kyoto, Parijs, Kopenhagen, Madrid en recentelijk Glasgow, om er maar een paar te noemen) maar te weinig concrete acties. En dan is het begrijpelijk, maar niet goed, dat mensen vertrouwen verliezen in de goede afloop of in het nut van hun eigen handelen, terwijl ze de veranderingen in het klimaat steeds duidelijker zien en voelen.

Vriendelijk duwtje Hoe komen we verder? Een van de redenen voor besluiteloosheid is dat we altijd de indruk krijgen dat maatregelen betekenen: meer betalen, minder kunnen/mogen doen. Kortom: meer lasten en minder lusten. Maar dat hoeft niet per se zo te zijn. Het is een te beperkt frame. Wanneer meer aandacht, ook in de communicatie, zou worden gevestigd op positieve manieren om een meer duurzame samenleving te creëren, dan zou dat voor het draagvlak enorm helpen. En daar komt het principe van verleiden om de hoek kijken, ook wel nudging genoemd. Het houdt in dat je mensen een vriendelijk duwtje in de goede richting geeft door de omgeving (fysiek, sociaal, economisch, digitaal) zo aan te passen dat mensen het goede gedrag gaan vertonen. Een mooi voorbeeld van nudging betreft de vlieg in de plasbak van mannen. Raak je de vlieg, dan spetter je het minst over de rand, wat vanuit hygiënisch oogpunt natuurlijk wenselijk is. Uiteraard staat niemand achter je om je te verplichten de vlieg te raken. Het is puur de uitdaging die de gewenste reactie oplevert (en die wordt groter naarmate je ouder wordt). Mensen en vooral beleidsmakers moeten verleid worden tot het juiste gedrag.

‘We zullen allemaal aan de bak moeten’

Anders Politiek en zakelijk leiders laten zich vooral sturen door de consequenties van hun handelen op de omgeving waar ze voor verantwoordelijk zijn en natuurlijk ook door de gevolgen voor hun eigen positie. Als het goed is, wordt dit gecombineerd met een visie op een mooie en duurzame maatschappij, maar ik vrees dat we hier niet altijd vanuit mogen gaan. We moeten mensen dus verleiden en dat kan door te laten zien hoe het ook anders kan. Daarvoor moeten we veel experimenteren en de resultaten delen. Bij positieve uitkomsten moet gekeken worden hoe die kunnen worden verspreid en geïmplementeerd. Wanneer het resultaat niet het gehoopte effect sorteert, moet worden gekeken waarom het niet werkt en moeten de geleerde lessen uit de “Briljante Mislukking” worden gedeeld en de poging worden gevierd als weer een stap vooruit. Dan worden mensen verleid om te blijven proberen en leren en ontstaat een positief klimaat voor verandering.

Energietransitie Uiteindelijk zal de klimaatcrisis voor een groot deel moeten worden afgewend of beperkt door de energietransitie. Het energievraagstuk is uiteraard ook enorm met heel veel perspectieven: technisch, economisch, politiek, sociaal, ecologisch. Uiteindelijk worden de mogelijkheden gecreëerd door de wetenschap en de techniek. Denk aan de traditionele technologieën, zoals olie, kolen en gas en de wat nieuwere, zoals kernenergie, zon, biomassa, wind (hoewel in sommige toepassingen en op andere schaal natuurlijk ook al stokoud), getijde, geothermie, etcetera. Maar er is nog veel meer mogelijk, inclusief technologieën die we nu nog niet kennen. Kernfusie bijvoorbeeld gaat langzaam maar zeker de goede kant op. Ook zijn er alternatieven denkbaar voor zonne-energie, gebruikmakend van andere materialen en systemen. Het punt is echter dat voor die veranderingen, mogelijk gemaakt door technologische ontwikkelingen, een ontvankelijke omgeving moet bestaan en we niet wederom worden blootgesteld aan de bekende formule: NT+OO=DOS, ofwel: Nieuwe Technologie, toegepast in een Oude Organisatie, resulteert in een Dure Oude Organisatie. Wanneer niet wordt geïnvesteerd in het creëren van de juiste randvoorwaarden, zullen de investeringen in de technologie niet het optimale rendement leveren.

Graag meedoen We zien dat landen dit gaan begrijpen, waarbij de huidige energiecrisis, veroorzaakt door de oorlog in Oekraïne, als een katalysator werkt. Landen die zich minder afhankelijk hebben gemaakt van traditionele energiesystemen, zoals Noorwegen, ondervinden daar voordeel van. Noorwegen is sowieso interessant om naar te kijken vanuit transitiedenken. Karakteristiek is het nieuwe Norwegian OIL, ofwel het Open Innovation Lab of Norway, waar met de opbrengsten van gas en olie wordt gekeken naar een nieuwe, duurzamere samenleving. Als de leiders van de wereld hun verantwoordelijkheid nemen en zich laten verleiden door de mogelijkheden voor een gezondere en duurzamere planeet, dan zullen alle andere mensen graag meedoen en niet achter willen blijven of achtergelaten worden. Dat betekent niet dat we moeten wachten totdat er iets gebeurt. Ook op microschaal kun je je laten verleiden: schonere auto’s die ook comfortabeler zijn, vleesvervangers die lekker zijn, minder eten waardoor je je gezonder en energieker voelt, de temperatuur een graad lager waardoor je actiever wordt, minder spullen kopen en verspillen waardoor je een opgeruimder huis hebt en minder geld uitgeeft. En vooral: je ideeën en visie delen, leren van anderen wat voor hen wel en niet werkt. Kortom, je moet het publieke denken beïnvloeden en samen met anderen de bestuurders verleiden tot het juiste gedrag en tot het nemen van maatregelen op een schaal die nodig is om de klimaatcrisis in al zijn facetten te begrijpen en te beteugelen. ◼

Paul Iske

is hoogleraar Open Innovation & Business Venturing aan de School of Business and Economics van Maastricht University. Hij houdt zich vooral bezig met diensten- en sociale innovatie. Iske is oprichter en Chief Failure Officer van het Instituut voor Briljante Mislukkingen.

Deel dit artikel