De afgelopen 2 jaar waren Tommy Wieringa en Maxim Februari betrokken bij een bodemprocedure die een coalitie van maatschappelijke burgerrechtenorganisaties aanspande tegen de Nederlandse staat. De inzet van de procedure was de toepassing door de overheid van Systeem Risico Indicatie (SyRI): een algoritme dat persoonsgegevens van burgers aan elkaar koppelt om fraude, misbruik en overtredingen op te sporen. Die toepassing was volgens de organisaties een schending van de fundamentele rechten. In februari van dit jaar gaf de gaf de rechter hen gelijk. De wetgeving die de inzet van SyRI regelt is in strijd met artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten voor de Mens. Vertrouwen Waarom sloten beide schrijvers zich bij de bodemprocedure aan? 'Ik ben een ouwe anarchist,' lacht Wieringa. 'Ik houd niet van intensieve staatsbemoeienis met de privébesognes van mensen. Niet dat ik libertair ben aangelegd, daar zit een verschil tussen. Ik geloof dat het contact tussen burger en overheid een heel precair onderwerp is. Het zou de overheid sieren als ze in vertrouwen omging met de burger.’

'De bescherming van het kwetsbare individu tegenover de macht van staat en gemeenschap is volgens mij een literair verlangen,' zegt Maxim Februari. 'Het komt voort uit belangstelling voor het verhaal van de eenling. Uit wetenschappelijke belangstelling buig ik me over de waarheidsclaims van zulke surveillancesystemen: de claim dat je op grond van wat onduidelijke gegevens weet hoe de werkelijkheid eruit ziet.' 'Het was de bedoeling te laten zien dat het systeem gevolgen heeft voor individuele levens van burgers,' gaat hij verder. 'Mijn verhouding tot de staat verandert door de inzet van dit soort algoritmen. Het voelt alsof mijn leven zich opeens afspeelt in een verhoorkamer, waar ik aanhoudend wordt bekeken vanachter een one-way mirror.'

Gebrek aan transparantie De rechter viel vooral over het gebrek aan transparantie bij het gebruik van SyRI. Niet over (het doel van) het verzamelen en combineren van data. ‘Die uitspraak als zodanig vond ik voortreffelijk, zegt Wieringa. ‘Want de staat zei: geven we transparantie, dan verliest het middel zijn kracht.’ Februari: ‘Ik was erg gelukkig met het bezwaar van de rechtbank dat ze niet over het systeem kon oordelen omdat ze er zelf geen inzage in kreeg. Ik zie dat als een bevestiging van de zorg dat zeer fundamentele rechten op het spel staan, zoals de toegang van de burger tot de rechter. Als de rechter niet over zo’n indicatiesysteem kan oordelen omdat hij er geen toegang toe krijgt, heb je als burger in feite niets aan de rechter in je relatie tot de overheid. Dat is een groot probleem.’

Maxim Februari waarschuwt voor een globale dictatuur

Krankzinnig Want dat overheden de privacy van hun burgers beschermen lijkt meer uitzondering dan regel. Wieringa: ‘Hun informatiebehoefte is oneindig. Ik schreef ooit in een essay over privacy dat de overheid alle slechte gewoonten van de tech-reuzen kopieert, om daar vervolgens nog een heel aantal van zichzelf aan toe te voegen. En dat hele pakket beveiligen ze vervolgens ook nog eens heel slecht.’   Hoe steekt de Nederlandse overheid daar bij af? Wieringa: ‘We hebben een bijzonder ingewikkelde overheid. Je wordt al half krankzinnig als je met je DigiD moet inloggen. En we hebben steeds minder hulp te verwachten. Het is logisch dat een burger fouten maakt. Als je een verkeerd hokje aanklikt, kun je jarenlang met de gebakken peren zitten. Het is een heel ingewikkelde maatschappijvorm, waarin overheid en digitalisering een gruwelhuwelijk zijn aangegaan. Technologie is niet neutraal; mensen voeren het in. Dat zie je ook bij de toeslagenaffaire: het algoritme discrimineerde. Er is niet een zuivere en volstrekt neutrale opzet te bedenken. Die bestaat niet.’