Helden en vijanden

Twijfelen

Ook in de samenleving vinden we orde. Je zou orde kunnen omschrijven als een verzameling afspraken met name met betrekking tot gedrag en organisatie gebaseerd op inzichten en gewoonten. Doorgaans vinden we de verstoring van de orde niet positief. Dat heeft enerzijds te maken met het ongemak dat we in het algemeen ervaren bij veranderen en anderzijds is het zo dat de ontstane orde vaak gebaseerd is op inzichten uit het verleden en daar moet je respect voor hebben. Nu is het wel een feit dat kennis uit het verleden en de daarop gebaseerde orde niet noodzakelijkerwijs ook volledig geschikt zijn voor de huidige wereld, laat staan voor de toekomst. Belangrijke vernieuwingen kwamen juist voort uit het ter discussie stellen van de gangbare kennis, normen en waarden. Zoals de Deense filosoof Søren Kierkegaard al schreef: ‘De omnibus dubitandum est' (Men moet aan alles twijfelen).

Er zijn bekende voorbeelden te vinden van ordeverstoorders of onruststokers. Galileo Galilei, bijvoorbeeld, die in de zeventiende eeuw een volledige omwenteling teweegbracht in ons beeld van de wereld en de kosmos. Net als Copernicus verdedigde hij de stelling dat de aarde om de zon draait en niet andersom, zoals tot dan toe werd aangenomen. Galilei kwam niet alleen in conflict met de wetenschappelijke wereld, ook de kerk beschouwde hem als onruststoker. Nu wordt hij gezien als een van de grootste wetenschappers aller tijden.

Chaos

Ook Albert Einstein werd in eerste instantie gezien als een ontregelaar en lange tijd twijfelden mensen aan de juistheid van de relativiteitstheorie. Andere goede voorbeelden zijn kunstenaars die ingingen tegen de gevestigde orde, zoals Ludwig van Beethoven, die met een in de voor zijn tijd ongebruikelijke agressie in zijn muziek mensen compleet in verwarring bracht. Maar wat men voor doofheid of gekte versleet, bleken later belangrijke vernieuwingen. Ook de introductie van atonaliteit, met Arnold Schönberg als bekendste vertegenwoordiger, maar met voorlopers als Richard Wagner, Richard Strauss en Franz Liszt, schokte de gevestigde orde. En Dmitri Sjostakovitsj verstoorde de orde in de Sovjet-Unie ten tijde van Josef Stalin en deed dat met gevaar voor eigen leven. Na de première van zijn opera Katarina Ismailova, Lady of Mtsensk volgde een vernietigend artikel in de Pravda met als titel: Chaos statt Musik. In het algemeen worden verzetsstrijders zoals Nelson Mandela gezien als ordeverstoorders. Die zijn dan ook niet populair bij degenen die het huidige systeem controleren en daarvan profiteren. Tenslotte weten we dat ook innovators als Steve Jobs en Elon Musk, maar zeker niet alleen zij, ook dikwijls moeten afrekenen met vooroordelen en gewoontes.

Sociale media Bij het Instituut voor Briljante Mislukkingen werken wij met faalpatronen: universele, onderliggende redenen die er ervoor zorgen dat zaken niet lopen zoals gedacht of gewenst. Een van die faalpatronen (er zijn er zestien) heet de canyon. De metafoor gaat over een rivier die diep in zijn eigen gecreëerde rivierbedding stroomt en zelfs wanneer een alternatief aanwezig zou zijn waardoor het water sneller de oceaan bereikt, daar geen gebruik van kan maken omdat het niet de energie heeft om uit zijn canyon te komen. Zo ook mensen die gewoontes hebben ontwikkeld en organisaties en de maatschappij waarin wetten, regels, richtlijnen en andere afspraken de orde bepalen, maar die zijn gebaseerd op inzichten uit het verleden.

Maatschappelijke bewegingen ontstaan al sinds jaren omdat er een voedingsbodem is waarvan iets of iemand goed gebruik van weet te maken. Daar zijn positieve voorbeelden van, zoals de beweging die heeft geleid tot de afschaffing van de slavernij, ontwikkelingen in de wetenschap, de milieubeweging, etcetera. Uiteraard hebben niet alle ordeverstoorders uiteindelijk een positief effect op de samenleving. Sterker nog, de faseovergang die zij nastreven en soms ook daadwerkelijk realiseren kan het systeem zeer ongewenste eigenschappen meegeven. Het wordt met name gevaarlijk wanneer mensen zonder talent en/of de juiste intenties in staat zijn om veel invloed te ontwikkelen. Het gevolg daarvan kan zijn dat de welvaart en welzijn in het gedrang komen. En het lijkt erop dat dit de laatste tijd steeds vaker gebeurt omdat het steeds gemakkelijker wordt om veel mensen te bereiken door gebruik te maken van communicatiemiddelen, zoals sociale media. Wanneer mensen zoekende zijn omdat ze onzeker of ontevreden zijn, zich niet gehoord voelen, boos zijn of in een slechte situatie verkeren, zijn ze eerder bevattelijk voor informatie die daarop inspeelt.

Fake news

Daarbij zijn de kwantiteit en kwaliteit van informatie van groot belang. Maar dat laatste is steeds vaker een probleem. Mensen denken zelf vaak dat ze goed geïnformeerd zijn en op basis daarvan kiezen ze naar wat en wie ze willen luisteren, maar daar zit ook een stuk voorkeur in. Steeds vaker is sprake van het verspreiden van meningen in plaats van goed onderbouwde en geverifieerde informatie. In het uiterste geval wordt men geconfronteerd met fake news, informatie die onjuist is. Complottheorieën gedijen in dit soort informatiemist. Het wordt steeds lastiger om nepnieuws van echt nieuws te onderscheiden, ook omdat er tools komen die informatie kunnen genereren of combineren op een manier dat het moeilijk is om te achterhalen hoeveel vertrouwen je kunt hebben in wat je leest, ziet of hoort. Uiteraard probeert men daar weer wat op te vinden met behulp van (ict) tools die informatie kunnen analyseren. Een interessante aanpak bestaat uit het toedienen van een “vaccin” tegen nepnieuws. Uit onderzoek aan de Cambridge University blijkt dat wanneer mensen blootgesteld worden aan informatie die duidelijk niet juist kan zijn, zij daarna beter in staat zijn om ook meer complexere vormen van manipulatie van informatie te herkennen.

Georganiseerde misdaad

Zoals gezegd, hebben ordeverstoorders niet altijd het goede met ons voor. Niet zelden gebruiken ze informatie op zo’n manier dat deze hun doelen ondersteunt. Daarbij is het mogelijk dat de informatie op zo’n manier wordt gepresenteerd, aangepast of zelfs vervalst, dat mensen uiteindelijk op verkeerde gronden tot conclusies komen en wellicht tot actie overgaan. En wanneer de belangen groot zijn, kan dit zeer schadelijk zijn. Het wordt steeds gemakkelijker om op die manier mensen te manipuleren, zeker door professionele partijen die veel investeren in de kennis en middelen om mensen te beïnvloeden. Ik herinner me nog een gesprek dat ik had met wijlen Arthur Docters van Leeuwen, de Nederlandse jurist en topambtenaar, die boeiend wist vertellen over de kracht van de georganiseerde misdaad en wat je daarvan kunt leren. De georganiseerde misdaad heeft veel macht doordat ze de beschikking heeft over veel middelen, goed gebruik van technologie en collectieve ambitie (die weliswaar afgedwongen is). Zij zijn een goed voorbeeld van zogenaamde lead innovators: partijen die nieuwe middelen zoals technologie op een manier inzetten die nieuw is en waarvoor deze soms niet eens is ontwikkeld. Dat zie je vaker, zoals de porno-industrie de lead innovators waren voor systemen voor online betalingen en privacy.