Nieuwe datakoppelingswet leidt tot nieuwe toeslagenaffaires
Wgs is een kafkaësk recept voor rampen
Tekst Jelle van der Meulen Beeld Aad Goudappel
De Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (Wgs) moet het voor overheden en private partijen gemakkelijker maken om data van inwoners aan elkaar te koppelen. Hiermee zouden zij fraude beter kunnen opsporen, maar critici spreken van een grove schending van privacy en vrezen voor een almachtige overheid. ‘De Wgs is een bezuiniging op onze grondrechten en legitimeert de werkwijze die ten grondslag ligt aan de toeslagenaffaire.’
‘Alle data worden fair game voor de overheid’
Om te zien wat er mis kan gaan wanneer overheden met algoritmes en data inwoners profileren, hoef je maar naar de toeslagenaffaire te kijken. Door onterecht bestempeld te worden als fraudeur, liepen tienduizenden mensen grote financiële, sociale en soms psychische schade op. De werkwijze die daaraan ten grondslag lag wordt ook beoogd met de Wgs, zegt Ronald Huissen, journalist en secretaris van Platform Burgerrechten. ‘Overheden en private partijen brengen lijstjes samen met allerlei soorten informatie, om vervolgens samen te bedenken hoe zij daar actie op gaan nemen. Ze veroordelen in feite iemand, zonder dat daar een rechter aan te pas komt. Een heel dubieus plan, wat kan leiden tot kafkaëske wantoestanden, zoals de toeslagenaffaire.’
Prijsschieten op data De Wgs is eind 2020 goedgekeurd door de Tweede Kamer en wacht nu op behandeling door de Eerste Kamer. Formeel wil de wet een juridische basis bieden voor de verwerking van persoonsgegevens door samenwerkingsverbanden. Deze samenwerkingsverbanden betreffen verbanden tussen overheden en private partijen die gezamenlijk gegevens verwerken voor zwaarwegende algemene belangen, zoals de bestrijding van fraude en ernstige vormen van criminaliteit. Is er sprake van dergelijke zwaarwegende algemene belangen, dan zijn overheden bevoegd om data uit allerlei bronnen aan elkaar te koppelen. Voor een leek klinkt dat wellicht best redelijk. Maar komt de wet door de Eerste Kamer, dan zijn de gevolgen voor inwoners immens, stelt Huissen. ‘Wat men hier in feite doet, is alle data fair game maken voor de overheid. Persoonsgegevens mogen momenteel alleen worden gebruikt voor een bepaald doel. Met de Wgs mogen overheden en private partijen alle data, waar dan ook, verwerken voor een nieuw doel. Inwoners die opheldering vragen over wat er achter de schermen met die informatie gebeurt, komen dat haast nooit te weten – zelfs niet met de nodige inspanningen – vanwege diezelfde zwaarwegende belangen.’ Huissen maakt zich grote zorgen om ondoorzichtige besluitvorming die onder de Wgs plaatsvindt. ‘Een jeugdzorgmedewerker van bijvoorbeeld een Zorg- en Veiligheidshuis kan overal data vandaan halen om een rapport over jou op te stellen, en wel achter jouw rug om. De uithuisplaatsingen die nu heel actueel zijn, illustreren waar dat mis kan gaan. Er ligt een verkeerde werkwijze aan ten grondslag: je mag als burger niet weten hoe dat plaatje van jou ontstaat bij de jeugdzorg. Door dat gebrek aan controle ontstaat ruimte voor willekeur en vooringenomenheid. Dat is simpelweg een ontkenning van burgerrechten.’
Ten onrechte gestraft Een ander aspect van de wet is minstens zo zorgelijk, meent Tijmen Wisman, voorzitter van Platform Burgerrechten en universitair docent privacy & gegevensbeschermingsrecht aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. In het wetsvoorstel is opgenomen dat het kabinet nieuwe samenwerkingsverbanden kan aanwijzen met een zogeheten algemene maatregel van bestuur. Dat houdt in dat zowel de Eerste als de Tweede Kamer weinig inspraak heeft over deze nieuwe samenwerkingsverbanden. ‘Je geeft daarmee wel heel veel macht aan de overheid,’ vindt Wisman. ‘En dan is het ook nog een macht die dus niet controleerbaar is.’ Wisman is zeer sceptisch over de beloften over een nieuwe, meer transparante bestuurscultuur die sinds de toeslagenaffaire rondzingen in ambtelijk en politiek Den Haag. ‘Er is een groot verschil tussen beeldvorming en beleid. Omwille van de beeldvorming laat Rutte een traan, maar je hoeft het verkiezingsprogramma van de VVD er maar op na te slaan om te zien wat Rutte werkelijk wil qua beleid. In dat programma staat dat zijn partij een uitzondering wil maken op privacywetgeving om het mogelijk te maken zwarte lijsten van fraudeurs op te stellen en gegevens te delen binnen overheidsorganisaties en tussen overheden en private partijen. En dat is nota bene opgeschreven nadat ze aftraden over de toeslagenaffaire!’ Daarin werden alle mechanismen van rechtsbescherming vakkundig omzeild, meent Wisman. ‘En wat doet de premier? Hij wil die ontwikkeling niet stoppen, hij wil hem uitbreiden. Men accepteert dat een groot aantal mensen ten onrechte wordt aangepakt om een veel kleinere groep die daadwerkelijk de wet overtreedt, te straffen. Sluit je die cultuur aan op de verdergaande mogelijkheden van de Wgs, dan heb je een recept voor rampen.’
Bezuiniging op grondrechten Om die te voorkomen is allereerst een cultuurverandering nodig, stelt Wisman. Hij wijst op de corporate ratio die de overheid in zijn greep houdt. ‘Alles wordt gedreven door efficiëntiedenken. Dat is funest voor de rechtvaardigheid van het systeem.’ Erkennen dat inefficiëntie een noodzakelijk kwaad is voor rechtsbescherming van inwoners, zou dan ook een goede zaak zijn. Maar op de vraag hoe je zoiets laat leven bij overheden, moet hij het antwoord schuldig blijven. Huissen heeft daarnaast de indruk dat financiële en personeelstekorten het werken met data en algoritmes (verder) in de hand werken. ‘Mensen worden vervangen door algoritmes, zag je bij de Belastingdienst. Praktijken als de Wgs zijn daarom denk ik ook een lapmiddel, omdat men niet echt wil investeren in de publieke sector. Daardoor is er niet genoeg tijd en mankracht. Maar los je dat op met dit soort systemen en wetgeving, dan bezuinig je in feite op onze grondrechten.’ Wisman vult aan: ‘Er is al langer een beweging gaande richting standaardisering en automatisering. Waar dat eerst ging om onze stopcontacten en ramen, is het nu aan de gang met hoe we met elkaar omgaan. We creëren een omgeving waarin we heel veel signaleren en in kaart brengen, maar niet de middelen hebben om zaken op te lossen. Wat we signaleren, gaat meestal over menselijke problemen. Die moet je – heel simpel – oplossen met mensen, maar die hebben we niet meer.’ Huissen: ‘Hopelijk zitten we nu in het tijdvak dat we er achter komen dat we niet alles kunnen automatiseren, omdat er dan een hoop menselijks verloren gaat.’
Onschuldig en nietsvermoedend Platform Burgerrechten staat niet alleen in zijn kritiek. De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) stelt dat het wetsvoorstel het mogelijk maakt dat vele instanties persoonsgegevens met elkaar delen, zonder dat er duidelijk iets aan de hand is. Daardoor ligt het risico van massasurveillance op de loer, stelt de AP. Dat kan ingrijpende gevolgen hebben voor onschuldige, nietsvermoedende mensen. Zelfs als dit systeem van surveillance je raakt, kom je daar vaak niet eens achter, stelt Wisman. ‘Dat hebben we ook zien gebeuren bij de toeslagenaffaire. Gedupeerden wisten niet dat ze op een lijst stonden, maar die vermelding had wel tot gevolg dat ze gebrandmerkt werden als crimineel fraudeur, met alle gevolgen van dien. Je weet helemaal niet dat er een algoritme draait, een risicoanalyse maakt en op basis daarvan jou eruit pikt. Zeer kwalijk, en ook gewoonweg verboden.’
Blauwdruk Mocht de Wgs in huidige vorm toch door de Eerste Kamer komen, dan vrezen Wisman en Huissen voor nieuwe toeslagenaffaires. Meer aandacht voor de wet is volgens hen dan ook broodnodig, maar het blijft voor veel mensen een ver-van-mijn-bedshow. Wisman: ‘De mensen die geraakt worden door dit soort systemen, zijn na digitalisering vaak de verliezers. Zij hebben al het idee dat ze door de politiek verlaten zijn. Aan de andere kant heb je degenen die het goed hebben, vooral hoger opgeleiden, die er weinig problemen in zien, met de gedachte dat je alleen de slechteriken ermee pakt. Beide groepen hebben gemeen dat ze niet goed voorzien wat dit allemaal teweeg kan brengen en wat dat betekent voor onze rechtsstaat.’ De missie van Platform Burgerrechten blijft dan ook om het onderwerp hoog op de agenda te krijgen. Huissen hoopt van ganser harte dat dat lukt. ‘Anders dreigt de toeslagenaffaire een blauwdruk te worden voor hoe de staat in onze samenleving met inwoners omgaat.’ Wisman besluit: ‘Er komt mondjesmaat aandacht voor, maar het gaat in de komende jaren nog niet veranderen. Dit wordt iets van de lange adem. ◼
Deel dit artikel