Regels gaan niet boven grondrechten
Gemeenten moeten sociaal werk zelf organiseren
Tekst Bas Nieuwenhuijsen Beeld Shutterstock
Problemen in het sociaal domein hangen voor een belangrijk deel samen met het systeem van aanbestedingen, vindt Marc Räkers, medeoprichter van Sociale Coöperatie AanZ (Aan Zet) in de gemeente Stichtse Vecht. Het doorkruist het streven om dichter bij de inwoners te staan en met lokale mensen te werken en staat continuïteit in de weg. Gemeenten moeten het sociaal werk zelf gaan organiseren, of veel meer beleggen bij lokale coöperaties van sociaal werkers en ervaringsdeskundigen, aldus Räkers.
Het sociaal werk is op afstand van de inwoners geraakt
‘Sociaal werkers laten zich leiden door de belangen van hun organisatie’
Analyses van de knelpunten in het sociaal domein wijzen vaak op financieringsproblemen: het rijk hevelde taken naar de gemeenten over, maar onvoldoende middelen om die goed te kunnen uitvoeren. Volgens Räkers is dat maar een deel van het probleem, de kern is iets heel anders, denkt hij. ‘In het sociaal domein zijn altijd grondrechten van mensen in het geding, of het nou gaat om wonen, werken, opleiding of iets anders. Uit Vlaanderen kwam een paar jaar geleden de constatering dat sociaal werk een mensenrechtenberoep is (zie bijvoorbeeld: https://sociaal.net/achtergrond/mensenrechtenberoep/). Nederland onderschrijft de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en het Europees Sociaal Handvest, waarin de grondrechten van burgers zijn verankerd. Je zou kunnen zeggen dat het de taak van sociaal werkers is om ervoor te zorgen dat mensen aan hun fundamentele rechten toekomen. Maar in hun opleidingen spelen rechten nauwelijks meer een rol. Ze leggen ook geen beroepseed af, zoals medici bijvoorbeeld doen. Die leggen de eed van Hippocrates af en kunnen zich daarop beroepen als ze patiënten helpen die bijvoorbeeld niet verzekerd zijn. Dat geeft ze een eigen, onafhankelijke positie. Die hebben sociaal werkers niet. Daardoor laten ze zich vaak leiden door de belangen van de organisatie waarvoor ze werken en niet door die van de mensen die ze helpen. Dit zijn de regels, hoor je dan, maar die gaan niet boven de grondrechten van mensen!’
Wantrouwen en onbekendheid De overheid handelt de laatste decennia niet meer vanuit de grondrechten van burgers, zegt Räkers, maar vanuit wantrouwen om fraude en andere vormen van misbruik te voorkomen. ‘Dat is ook de achtergrond van de toeslagenaffaire bijvoorbeeld en dat klinkt nog steeds door. Mede daardoor is de kloof tussen overheid en inwoners ontstaan. Het sociaal werk, als vertegenwoordiger van de overheid, is daardoor ook op afstand van inwoners geraakt.’ Die afstand is vergroot doordat het werk vaak wordt uitgevoerd door organisaties die de lokale situatie niet kennen, net als veel ambtenaren van gemeenten trouwens, merkt Räkers op. ‘Veel ambtenaren wonen niet in de gemeente waar ze werken. Dat zou goed zijn om cliëntelisme te voorkomen. Dat kan, maar ze kennen daardoor bijvoorbeeld de lokale problemen niet, en ook de plaatselijke vrijwilligersorganisaties niet. Het opbouwwerk is bovendien wegbezuinigd, dat helpt ook niet.’
Eropaf!
Marc Räkers is niet alleen betrokken bij SoCO-AanZ, maar ook bij de stichting Eropaf!, die zich lange tijd vooral heeft beziggehouden met het voorkomen van huisuitzettingen wegens huurachterstanden. Verder ondersteunt hij de buurtteams in Amsterdam Nieuw-West, en dan vooral bij het samenwerken met ervaringsdeskundigen. Räkers: ‘Ervaringsdeskundigen kunnen een schakel zijn tussen de leefwereld van burgers en de formalistische overheid. Ze maken de wereld wat minder technocratisch. Ze kunnen zich, samen met de sociaal werkers, opstellen als een “professionele vriend”, die ondersteuning biedt zolang het nodig is.’ Op het YouTube-kanaal van Eropaf! staat een interview met Hans van Ewijk, emeritus bijzonder hoogleraar grondslagen van het maatschappelijk werk aan de Universiteit voor Humanistiek, over het concept van de ‘professionele vriend’:
Aanbestedingen Een sleutelrol bij veel knelpunten in het sociaal domein speelt volgens Räkers de invoering van het systeem van aanbestedingen, dat met de cultuur van controle en wantrouwen is verweven. ‘Aanbestedingen spelen een grote rol in het sociaal domein en zijn omgeven met ingewikkelde procedures en bureaucratie. Tegenwoordig is de ambitie om dichter bij de mensen te staan, te werken vanuit presentie om beter aan te sluiten bij de leefwereld van burgers. Maar het systeem van aanbestedingen doorkruist dat. Als telkens een andere organisatie een aanbesteding wint, staat dat continuïteit en sociale duurzaamheid in de weg.’ Räkers weet waarover hij praat als het over aanbestedingen en dergelijke gaat. Als medeoprichter van de Sociale Coöperatie AanZ is hij betrokken bij een aanbestedingsprocedure in de gemeente Stichtse Vecht. ‘Wij helpen statushouders en mensen met complexe problemen aan werk. We helpen ze bijvoorbeeld een eigen bedrijf op te zetten. In 2 jaar tijd hebben we zo meer dan 30 mensen geholpen. Onder hen is een man die websites bouwt, maar het om allerlei redenen moeilijk vindt om voor zichzelf te beginnen, en een vrouw die een bedrijf is gestart voor het aanbrengen van permanente make-up. Wij hebben ervoor gezorgd dat haar dat is gelukt, en dat die man haar website heeft gemaakt. Dat kan als je lokaal bent en duurzaam werkt door langdurige relaties aan te gaan. Nu werden we gedwongen om mee te doen in een aanbesteding. Dan krijg je allerlei vragen die niks te maken hebben met wat wij doen en hoe wij werken. Ze leggen je bijvoorbeeld drie casussen voor en dan moet je aangeven welke fasen je in zo’n traject doorgaat. Dat kan niet, de problemen van mensen zijn zo complex dat je onmogelijk precies kunt uitstippelen hoe de begeleiding verloopt. Wij zijn een burgerinitiatief en geen specialisten op het gebied van aanbestedingen.’
Dogma Met als gevolg dat de gemeente Stichtse Vecht (Breukelen, Loenen en Maarssen) in eerste instantie heeft besloten de aanbesteding niet aan AanZ te gunnen, maar aan een bedrijf uit Den Bosch, al is het laatste woord daarover wat Räkers betreft nog niet gesproken. ‘Nu gaan we het tot een politiek vraagstuk maken natuurlijk.’ In zijn kritiek op de aanbestedingen staat hij zeker niet alleen; het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve bewoners bijvoorbeeld liet cultuurpsycholoog en voormalig GroenLinks-senator Jos van der Lans een kritische beschouwing schrijven, onder de titel Het dogma aanbesteden. Wat Räkers betreft zouden gemeenten het sociaal werk weer zelf kunnen gaan doen. ‘Liefst in nauwe samenwerking met coöperaties van sociaal werkers en ervaringsdeskundigen.’ ◼
‘Aanbestedingen staan sociale duurzaamheid in de weg’
Deel dit artikel