Beter beleid begint bij de burger

In Bospolder-Tussendijken, een wijk in het westen van Rotterdam, hadden ambtenaren een gek idee: wat als we nou eens, voordat we beleid gaan uitrollen, aan inwoners van de wijk vragen hoe zij zelf denken over de energietransitie? De ambtenaren, vertelt schrijver en onderzoeker Marije van den Berg, gebruikten hun macht om zeggenschap breder neer te leggen in de wijk. Het resultaat? ‘Van het gas af lukt daar echt samen. Er is een vve (vereniging van eigenaren, red.) die unaniem heeft ingestemd om van het gas af te gaan. Waarom? Omdat ze allemaal erbij betrokken zijn geweest. En dat is waar en hoe we beter beleid kunnen maken: in gemeenschappen, samen met mensen, met de ambtenaar op de bijrijdersstoel.’

Giftige cocktail In de praktijk gebeurt echter vaak het tegenovergestelde, schrijft Van den Berg in haar nieuwe boek De Beleidsbubbel; en hoe we die liefdevol leeg laten lopen. Beleid begint volgens haar dikwijls met ambities van bestuurders, verlangens van volksvertegenwoordigers of de expertise van ambtenaren. ‘Terwijl je zou moeten beginnen bij de context waarin regels of beleid plaatsvinden. Dat gebeurt te weinig. Wanneer we een plan van aanpak maken en tot de conclusie komen dat dat niet werkt, gaan we gewoon opnieuw, op dezelfde manier, een nieuw plan van aanpak maken. Maar dan kom je natuurlijk niet tot beter beleid.’ Voor de definitie van de beleidsbubbel gebruikt Van den Berg een omschrijving van Kim Putters, voormalig directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau en nu voorzitter van de Sociaal-Economische Raad. ‘In de kern komt de beleidsbubbel voort uit een enorme sturingsdrift op de samenleving, terwijl de overheid tegelijkertijd erg onthecht is,’ legt Van den Berg uit. ‘Op afstand wil de overheid zich enorm bemoeien met van alles. Maar waar haalt ze de legitimiteit vandaan, wanneer ze niet daadwerkelijk weet of begrijpt wat er gaande is in de samenleving? Dat is paradoxaal en zorgt voor een giftige cocktail, waarin we falend beleid proberen op te lossen met nog meer beleid.’

Grillige werkelijkheid Het ontstaan van de beleidsbubbel kent vele oorzaken, waarvan Van den Berg er twee belangrijke uitlicht. Ten eerste is beleid “hoog”: ‘Mensen die beleid maken, hebben meer status, aanzien en loon dan mensen die het uitvoeren. Beleid zit dicht bij het bestuur, waar de legitimiteit vandaan komt. Daar moet bepaald worden wat er moet gebeuren, is de gedachte. Wil je als ambtenaar een andere beweging maken en meer van onderop organiseren, dan moet je vechten tegen een heel sterke bierkaai.’ ‘Ten tweede leven we in een grillige werkelijkheid, waarin we zoeken naar een rationele, lineaire en planmatige aanpak. Maar de bewijzen stapelen zich op dat dat helemaal niet kan. Je kunt niet vijf stappen vooruitdenken wanneer je het hebt over armoede, wijkontwikkeling of de energietransitie. En algemeen beleid maken en dat dan toepassen op twee totaal verschillende contexten… Dat gaat ook niet. Je kunt heus wel standaarden ontwikkelen, maar een warmtenet aanleggen in Bospolder-Tussendijken vergt iets totaal anders dan in de Professorenwijk.’

Gemeenschapskracht De strategie in Bospolder-Tussendijken, waar Van den Berg zelf bij betrokken was, laat zien hoe het anders kan. “Instappen” is het eerste wat je kunt doen om een eerste prikje te plaatsen in de beleidsbubbel, vertelt Van den Berg. ‘Instappen is heel eenvoudig: aanbellen en opbellen. Heb je een goede verkenning gedaan, voordat je armoedebeleid gaat maken? Stap je zelf een buurthuis binnen, of nodig je mensen uit bij jou op het stadhuis? Dat is een open deur, want we weten het al heel lang. Maar toch doen we het nog niet genoeg.’ Instappen zorgt ervoor dat gemeenschappen meer invloed krijgen en beter gehoord worden, meent Van den Berg. En ook al is dat niet altijd gemakkelijk meetbaar te maken of te vatten op papier, in de gemeenschap moet het gebeuren. ‘In de gemeenschap zit een enorme potentie. Mensen willen de goede dingen doen, de staat en de markt kunnen daar instrumenten voor zijn, hulpmiddelen.’