Populisten, ophitsers of schreeuwers?

Neem de nieuwbakken lijsttrekker van het CDA, Henri Bontenbal. Hij staat voor een partij die gaat opereren ‘vanuit het midden’. In zijn Rotterdams geïnspireerde campagnefilmpje zegt hij het onomwonden: ‘Ik kies voor een politiek vanuit het midden. Midden in de samenleving. Midden tussen de mensen.’ Het is in overeenstemming met de typische CDA-focus op het maatschappelijk middenveld. Zoals de eerste lijsttrekker van het CDA en later premier Dries van Agt in 1976 al stelde: ‘Wij buigen niet naar links. Wij buigen niet naar rechts.’ Maar de focus op het midden is ook te bemerken bij Rob Jetten, de nieuwe lijststrekker van D66. Hij stelde dat ‘hij vanuit het midden tegen­stellingen gaat overbruggen’. Volgens hem zal er vanuit het midden moeten worden samengewerkt. Ook Caroline van der Plas heeft een voorkeur voor een coalitie ‘rechts van het midden’. Zoals gezegd, het wordt er druk. Niet voor niets vierde de Volkskrant een ware terugkeer van het midden.

Suggestie van stabiliteit Politici refereren graag aan het midden of positio­neren zichzelf graag als middenpartij. Want dat suggereert namelijk stabiliteit. Maar wie of wat het midden is, is een hoogst politieke claim. Want het is geen natuurlijk gegeven of vaststaand punt. Het is eerder een normatieve constructie, een strategische vorm van politieke framing. Of zoals de Schotse politiek econoom Mark Blyth stelt: ‘Het midden is een betwistbaar begrip en politici kunnen dat midden in hun voordeel verschuiven.’ Het is dus niet gek dat CDA en D66 hun centrale positie al opeisen. Die partijen weten: niemand is tegen een midden. Al helemaal niet in Nederland. Hier is het midden een belangrijk referentiepunt. Want het beantwoordt aan de typisch Nederlandse wens naar evenwicht, compromis en verbinding, het harmoniemodel. En het harmoniemodel heeft als belangrijkste wapenfeit het compromis.

Strategische claim In Nederland lijken we in de veronderstelling te leven dat er zoiets als een vaststaand midden is. Dat is niet specifiek Nederlands maar komt voort uit het aristotelische idee van een essentialistisch midden als anker van sociale stabiliteit. In de late jaren negentig voerden de Duitse sociaaldemocraten al campagne met de slogan Die neue Mitte, terwijl later ook de christendemocratische Merkel claimde Die Mitte te zijn: ‘Hier in der Mitte sind wir – und nur wir.’  Er is naar mijn idee maar één persoon in Nederland die met recht het midden kan claimen. In Roosendaal, de stad waar ik opgroeide, introduceerde de destijds nieuwe burgemeester zich als echt iemand van en uit het midden. Ik denk dat burgemeester Han van Midden dat – met een knipoog – terecht doet. Dat kan, met zo’n naam, ook haast niet anders. Maar alle gekheid daargelaten, een claim op het politieke midden is doorgaans een strategische claim die meestal gepaard gaat met een aan­­vullende agenda en beslag legt op de manoeuvreerruimte van concurrerende partijen. Met die claim proberen politieke partijen om zich te presenteren als het ‘redelijke alternatief’ (D66), als een partij waarin men ‘samenwerkt met elkaar en niet tegen elkaar’ (PvdA/GroenLinks). Want een middenpartij overbrugt tegenstellingen.

Niet-constructief Maar die claim blijft niet zonder gevolgen. Want hij duwt al het andere naar de politieke randen. Een midden kan alleen bestaan bij de gratie van flanken. En die moeten zich in de aankomende maanden inhoudelijk nog aftekenen. Let maar op tijdens de aanstaande verkiezingscampagne. We kunnen de klok er op gelijkzetten dat er gesproken gaat worden over polarisatie, over moddergooien of over schreeuwers en ophitserij. De toon van het debat of de verruwing van het taalgebruik wordt gehekeld of een uitspraak wordt als populistisch afgedaan. Niet vreemd opkijken als dat soort kwalificaties komen vanuit het zelfbenoemde midden. Vanuit een middenpositie is het namelijk makkelijker om anderen te ridiculiseren. De wens er samen uit te komen is te verklaren vanuit het eerdergenoemde harmoniemodel. Het polderoverleg is niet voor niks een van de belangrijkste institutionele gevolgen daarvan. Het stelde bijvoorbeeld Mark Rutte in staat om in 2019 campagne te voeren met de slogan “Kies voor doeners, niet voor schreeuwers” en “Stop met schreeuwen, met naast elkaar staan bereik je meer in een land dan met tegenover elkaar staan”.