Tekst Maurits van den Toorn
Kansen en bedreigingen
Door de ellenlange formatie heeft het kabinet niet veel tijd om zaken in de grondverf te zetten. Beeld Valerie Kuypers
En zo kwam er uiteindelijk zoals altijd een nieuw kabinet. Nou ja, nieuw... Dezelfde coalitie als voor de verkiezingen, inclusief dezelfde hoofdrolspelers. Het heeft iets van de berg die een muis heeft gebaard. Het enthousiasme blijft dan ook beperkt, zo bleek uit een peiling van de NOS: bij het aantreden had slechts 28 procent van de ondervraagden vertrouwen in de nieuwe ploeg. Oud-Kamervoorzitter Gerdi Verbeet vatte het op de dag van de beëdiging puntig samen: ‘Als ze elkaar al niet vertrouwen, waarom zouden wij dat dan wel doen?’ Het is te hopen dat geld lenen (vrijwel) gratis blijft, anders komt er weinig van alle ambitieuze plannen terecht. De stijgende inflatie vormt al een eerste bedreiging. De grootste vraag is wie het de komende jaren moeten gaan doen. Er is in het onderwijs een tekort aan mensen, in de zorg gebrek aan medewerkers, politie en defensie krijgen vacatures niet vervuld, technisch personeel ontbreekt, enzovoort. Iedereen kan zien dat het de komende jaren een hele hijs wordt om het land draaiende te houden. Door de ellenlange formatie heeft het kabinet bovendien helemaal niet zoveel tijd om zaken in de grondverf te zetten. Over ruim 3 jaar in 2025 zijn er alweer verkiezingen. En er hangen drie parlementaire enquêtes boven de markt (aardgaswinning en fraudebeleid staan al vast, corona-aanpak komt eraan), met mogelijk politieke consequenties. Kritische kanttekeningen dus, maar laten we ook de aloude uitspraak van Thorbecke bij het aantreden van diens eerste kabinet in 1849 in gedachten houden: ‘Wacht op onze daden.’ Het is een uitspraak die Rutte met enige regelmaat citeert.
Nieuwe bestuurscultuur
Oppositie en kabinet zitten elkaar al direct in de haren over wat de oppositie ziet als een bezuiniging op de zorg. Beeld Shutterstock
Het is wachten op de beloofde nieuwe bestuurscultuur. Dat is niet alleen “een dingetje” voor kabinet en coalitie, maar ook iets voor de oppositie. Zie in het debat over het coalitieakkoord de framing dat het kabinet vijf miljard euro op de zorg gaat bezuinigen. Inderdaad: in 2025 staat er een bedrag van -4,5 miljard ingeboekt, als poging om de groei van het zorgbudget af te vlakken. Gebeurt dat niet, dan zal de zorg een steeds groter deel van het overheidsbudget en menskracht opslokken. Elke econoom en arbeidsmarktdeskundige kan dat uitleggen en deed dat ook in de dagen na het debat. De zorguitgaven stijgen van 88 miljard volgend jaar naar ruim 94 miljard euro in 2026. Dat kun je moeilijk een bezuiniging noemen en dat weet ook de oppositie. Anderzijds gaat er in deze kabinetsperiode inderdaad minder geld naar de verpleeghuiszorg. De jeugdzorg krijgt er eerst geld bij (in 2022 1,5 miljard), maar moet vanaf 2024 weer inleveren. Ook een bezuiniging dus en daarmee heeft de oppositie een punt, al gaat het niet om 5 miljard. Het zou trouwens aardig zijn als de “constructieve oppositiepartijen” laten horen hoe zij bij een ongebreidelde groei van de zorguitgaven zaken als onderwijs, defensie en sociale zekerheid op de langere termijn denken te kunnen financieren.
Oude bestuurscultuur? (1)
In de nadagen van kabinet-Rutte III maakte minister De Jonge nog een blunder. Beeld Shutterstock
In de laatste dagen van het oude kabinet maakte minister De Jonge een uitglijer die je naar de mode dezer dagen als oude bestuurscultuur zou kunnen betitelen. Een scherp advies van de Raad voor de rechtspraak uit november tegen de voorgestelde 2G-maatregel was “per ongeluk” niet samen met het wetsontwerp naar de Kamer gestuurd. Pas na ruim een maand kreeg de Kamer het document alsnog. Het mogelijk verhoopte effect dat de kritiek in de eindejaarsdrukte en recesperiode niet zo erg zou opvallen, bleef uit, integendeel zelfs. Overdreven, vond de minister, er was wat betreft de informatievoorziening aan de Kamer ‘niet zo gek veel aan de hand’. Niet zo gek veel, maar misschien toch wel iets, omdat we weten dat juist het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) eerder door de rechter op de vingers is getikt over de wel erg vrije interpretatie van de Wet openbaarheid van bestuur en het vrijgeven van informatie. Dat scherpt de argwaan.
Oude bestuurscultuur? (2)
Nog een staaltje oude bestuurscultuur was de aanwijzing door toenmalig staatssecretaris van Justitie en Veiligheid Broekers-Knol van vijf gemeenten voor de verplichte opvang van asielzoekers. In reactie op vragen uit de Kamer gaf ze in januari toe dat daar geen juridische basis voor was: ‘Het betreft geen aanwijzing in juridische zin en de brieven hebben dan ook geen publiekrechtelijk rechtsgevolg.’ Desondanks zei de staatssecretaris in december in de Eerste Kamer hierover dat het rijk ‘een uitgebreid scala aan juridische instrumenten’ heeft om weigerende gemeenten tot medewerking te dwingen. Dat bleek dus bluf en de betrokken gemeenten voelden zich, plat gezegd, in het pak genaaid. Burgemeester Melissant van Gorinchem formuleerde het stijlvoller: er is ‘een herijking van het moreel kompas op topniveau’ nodig, nu blijkt dat het rijk zich ten onrechte op juridische gronden heeft beroepen. Geen schoonheidsprijs voor Broekers-Knol, maar desondanks knaagt de vraag: zouden gemeenten erg toeschietelijk hebben gereageerd als de staatssecretaris “gewoon” had gevraagd om snel noodopvang te regelen?
Oude bestuurscultuur? (3)
Er wordt in Groningen dit jaar meer gas gewonnen dan was beloofd. Beeld Shutterstock
Hans Vijlbrief, de kersverse staatssecretaris voor Mijnbouw en dus aardgas en Groningen, moest een stommiteit van het vorige kabinet corrigeren. Het beschikbare budget voor woningverbetering in Groningen (maximaal 10.000 euro per woning) bleek veel te klein en was al binnen een dag op. Honderden, misschien wel duizenden Groningers stonden urenlang in de rij, uiteindelijk voor niets. Ook bij het digitaal aanvragen bleek de boel niet goed te zijn geregeld, weer een kras in het vertrouwen in de overheid. Er was 300 miljoen beschikbaar, terwijl bekend was dat zo’n 50.000 huizen in aanmerking konden komen voor deze subsidie. Zelfs al zou niet iedere betrokkene een aanvraag doen (maar wie laat 10.000 euro lopen?), dan nog vergt het geen hogere rekenkunde om te constateren dat dit te weinig was. En dus: heel Groningen boos, tot en met commissaris van de Koning René Paas aan toe. Vijlbrief deed het enige mogelijke: de gang van zaken was “een beschamende vertoning”. Hij beloofde meer geld en ging naar Groningen. Ondertussen suddert er een veel grotere kwestie: op de valreep maakte voormalig minister Blok bekend dat er dit jaar meer gas wordt gewonnen dan eerder was beloofd. Dat zou moeten door vertraging bij de bouw van een stikstofinstallatie en leveringsverplichtingen aan Duitsland. De olifant in de kamer werd niet genoemd, hoewel de spanningen rond Oekraïne toen al opliepen: blijft Rusland gas leveren als het tot Westerse sancties komt? Daarvoor mogen staatssecretaris Vijlbrief en minister voor Klimaat en Energie Rob Jetten een oplossing zien te vinden.
Corona, corona
Beeld Shutterstock
We hebben er lang op moeten wachten, maar nu is het dan toch zover: het kabinet heeft de coronamaatregelen zo goed als laten varen. Iedereen blij en zelfs het OMT is het ermee eens. Eindelijk kunnen we weer een feestje vieren: Koningsdag, Gay Pride of EO Jongerendag, here we come. Het kabinet moest ook wel wat want het geduld van de samenleving begon ernstig op te raken. Zoals bleek uit de muitende winkeliers die met instemming van hun burgemeesters opengingen, de ludieke acties van theaters die tijdelijk kapsalon of religieus centrum werden, de sportclubs die publiek wilden toelaten. Bovendien waren in andere Europese landen de maatregelen veel minder streng. Nu maar duimen dat die aantallen ook in Nederland laag blijven. En dat er geen nieuwe, besmettelijkere coronavariant opduikt. Want de vraag is hoeveel “Oeps, we hebben te snel versoepeld” het kabinet nog aan de Nederlanders kan slijten. Bovendien wordt het tijd dat ze aandacht gaat besteden aan een andere belangrijke vraag: hoe kunnen we het vertrouwen in de overheid terugwinnen? Zal dat lukken? De eerste evaluatie van de aanpak van de coronacrisis door de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) biedt weinig hoop. De OVV concludeerde dat Nederland onvoorbereid was.
Deel dit artikel