Energiegemeenschappen worden volwassen
Van vrijwilligersclub naar systeemspeler
Tekst Ellen Röling Beeld Energie Samen
Energiecoöperaties ontwikkelden zich in korte tijd van enthousiaste vrijwilligersclubs tot energiegemeenschappen die in de wet verankerd zijn. Dat gebeurde niet vanzelf. In een veranderende energiewereld lopen deze pioniers voortdurend tegen nieuwe uitdagingen aan. DuurzaamDoor hielp koepelorganisatie Energie Samen bij het versterken van energie- en warmtegemeenschappen, hun positie op de markt en het samenspel met de gemeente.
‘In theorie wisten we wat nodig was: systeemintegratie’
Siward: ‘Er was nooit iemand “op de fiets gestapt” om al de benodigde contacten te leggen en de juiste mensen met elkaar te verbinden’
Energie Samen neemt al sinds de start in 2018 deel aan de Participatietafel Energietransitie, die georganiseerd en gefaciliteerd wordt door Irma Straathof van DuurzaamDoor. ‘De Participatietafel van DuurzaamDoor is de plek waar we zaken inbrengen waar het wringt en schuurt,’ vertellen voorzitter Siward Zomer en manager belangbehartiging Ries Verhoeven. ‘Aan tafel zitten deskundige partijen met verschillende perspectieven en hebben we de rust om stil te staan bij wat er aan de hand is en wat er nodig is om de volgende stap te zetten.’
Systeemintegratie in beeld Een belangrijk schuurmoment was de eerste keer dat een energiecoöperatie tegen netcongestie aanliep. Siward: ‘Tot 2018 was de kernactiviteit van de energiegemeenschap eenvoudig: zelf stroom opwekken met zon of wind en die terugleveren aan het net. Maar bij een pilot met een zonnepark in Groningen konden we de opgewekte energie niet kwijt: het net zat vol. In theorie wisten we wat nodig was: systeemintegratie, maar wat eronder werd verstaan wist niemand. Er was nog geen taal voor, zodat je het er ook niet samen over kon hebben. Samen met DuurzaamDoor brachten we spelers rond dit thema bij elkaar en hebben we scherp gekregen wat systeemintegratie inhoudt. Daar is een plaat van gemaakt die onze leden nog steeds gebruiken.’
Ries: ‘Door de processen goed op te schrijven, konden wij de praktijk naar de systeemwereld vertalen’
Op de fiets stappen De stap naar praktijk leverde opnieuw vraagtekens op. Hoe sla je energie op om te delen met je leden? Welke partijen moeten daarvoor samen met jou aan tafel? ‘Daar waren prachtige rapporten over geschreven, maar nog nooit was iemand “op de fiets gestapt” om al de benodigde contacten te leggen en de juiste mensen met elkaar te verbinden,’ vertelt Siward. Energie Samen ging aan de slag en stapte wel op de fiets – met steun van DuurzaamDoor – en ontdekte dat alleen het in beeld brengen van de keten al 30.000 euro kostte. Maar deze les was goud waard. ‘We hadden nu exact op papier staan wat ervoor nodig was en wie we nodig hadden om lokale energie lokaal te delen: dit resulteerde in Local4Local.’
Borgen in wetgeving Ries: ‘Door de processen goed op te schrijven, konden wij de praktijk naar de systeemwereld vertalen: dit is Local4Local, dit doen wij en dit kunnen wij. Kunnen jullie ons financieren zodat we dit kunnen uitvoeren?’ Dat resulteerde in een MOOI-subsidie. Toen de pilot van start ging, zorgde DuurzaamDoor dat er ook aandacht was voor geleerde lessen en inzicht in hoe je zoiets aanpakt, zodat ook andere Local4Local-projecten daarvan konden profiteren. ‘Dat is eigenlijk de stap die we elke keer met DuurzaamDoor maken. Dus eerst de identificatiefase, dan de taal leren kennen en concreet snappen wat er echt moet gebeuren. Doordat DuurzaamDoor alles opschrijft, kunnen wij vervolgens de stap borgen in wetgeving en in andere plannen om energiegemeenschappen verder te brengen. Als we weer tegen iets aanlopen. bespreken we dit in de Participatietafel Energie en kijken we samen hoe we beweging kunnen creëren.’ DuurzaamDoor stond zo ook aan de wieg van de warmtegemeenschap. ‘Tot 2018 ging alle aandacht naar zelf opwekken met wind en zon, maar voor een gezamenlijk warmteproject werkt alles anders,’ vertellen strateeg Kirsten Notten en belangenbehartiger warmte Ilonka Marselis van Energie Samen. Ilonka: ‘In tegenstelling tot opwekprojecten moet je bij mensen achter de voordeur komen, het huis gaat overhoop en iedereen investeert mee.’ Ervaring leert dat een warmtenet in lokaal eigendom op veel minder weerstand stuit dan een warmteproject dat top-down vanuit de gemeente wordt opgelegd. Dat biedt kansen voor de warmtetransitie. Ilonka: ‘Samen met DuurzaamDoor keken we wat nodig is om die route verder te brengen. Hoe neem je bijvoorbeeld iedereen mee en niet alleen de koplopers? Belangrijk inzicht dat we nu nog altijd gebruiken is dat de koplopers nodig zijn en een rol hebben om de middengroepen mee te krijgen.’
‘Een gezamenlijk warmteproces werkt anders’
Kirsten: ‘Samen met DuurzaamDoor hebben we de warmtegemeenschap uitgewerkt als een nieuwe positie op de markt’
Warmtegemeenschappen op schrift Kirsten: ‘In die tijd leefden bij overheden veel vragen over lokale warmte-initiatieven: hoe werkt dat? En destijds werd ook gewerkt aan een concept voor de Warmtewet. Samen met DuurzaamDoor hebben we toen de warmtegemeenschap uitgewerkt als een nieuwe positie op de markt.’ Ook wist DuurzaamDoor alle partijen die meeschreven aan de wet, zoals BZK, EZK en VNG, bijeen te krijgen voor een leersessie. Mede door dit gesprek is de warmtegemeenschap uiteindelijk in de Warmtewet beland.
Instrumenten voor zelfbeheer Stap voor stap deed Energie Samen met DuurzaamDoor onderzoek voor verdere versterking van lokale warmte-initiatieven. Met de verkenning Zelfbeheer in Energietransitie werd duidelijk welke instrumenten er nu al zijn om lokaal eigendom en de samenwerking met de gemeente juridisch en beleidsmatig te regelen. Het eindrapport werd met gebruik van het netwerk van DuurzaamDoor gepresenteerd aan landelijke spelers. Kirsten: ‘Tot dan toe hielden gemeenten de boot een beetje af. Maar wij lieten zien dat het kan en al gebeurt.’ Een van de instrumenten uit de verkenning was het Opgroeirecht, wat uitgroeide tot Opgroeiruimte. Ilonka: ‘Een bewonersinitiatief begint vaak klein. Het is belangrijk dat die de ruimte en tijd krijgt van gemeenten om te groeien, draagkracht te creëren en zich te organiseren. Andersom heeft de gemeente ruimte nodig om te leren hoe ze kunnen samenwerken met bewonersinitiatieven. Hoe ze opdrachten gunnen, hoe dat juridisch en beleidsmatig gaat en welke mensen moeten worden betrokken. Met inbreng van koplopers op dit gebied, de gemeenten Zwolle, Amsterdam en Zutphen, is in het rapport Opgroeiruimte uitgewerkt hoe je dat aanpakt.’ Opgroeiruimte begint inmiddels een plek te krijgen. ‘We zien dat die in steeds meer gemeenten in het beleid wordt opgenomen en dat we opdrachten krijgen om processen te begeleiden. Wat nog wel aandacht vraagt, is hoe we daar gemeenten in kunnen ondersteunen: hoe lijn je alle afdelingen en contacten binnen de gemeenten op?’
Ilonka: ‘We zien dat Opgroeiruimte in steeds meer gemeenten in het beleid wordt opgenomen en dat we opdrachten krijgen om processen te begeleiden’
Krachttraining Energiegemeenschappen technisch en juridisch organiseren is belangrijk, maar niet genoeg. Afgelopen jaar lag de focus op het sociale aspect. Kirsten: ‘Met Local4Local-projecten zien we dat warmte- en stroomvoorziening een geïntegreerd energiesysteem wordt. Om dat samen goed te kunnen doen, moet je afspraken maken. Bijvoorbeeld vanmiddag allemaal wassen omdat de zon schijnt. Daarvoor heb je een sociale gemeenschap nodig.’ Ilonka: ‘Samen met DuurzaamDoor onderzochten we hoe je de energiegemeenschap daarin kunt ondersteunen.’ Dat resulteerde in Krachttraining voor energiegemeenschappen. Dit is een checklist en een set Dialoogkaarten waarmee je samen kunt reflecteren op hoe een energiegemeenschap werkt, met elkaar leert, de omgeving betrekt en bijvoorbeeld samenwerkt met de gemeente. ‘We noemen het een training, omdat gemeenschapskracht, net zoals spierkracht, tijd en onderhoud kost om op te bouwen.’
‘Gemeenschaps- kracht kost tijd om op te bouwen’
Systeemverandering in gang gezet Kirsten: ‘In de afgelopen 6 jaar hebben ze warmtegemeenschappen neergezet en stap voor stap kennis hierover ontwikkeld, zodat ze nu in de Warmtewet staan, er een ontwikkelfonds is, en warmtegemeenschap als lokaal warmtebedrijf een volwassen rol krijgt in de warmtetransitie. DuurzaamDoor speelde hierin een cruciale rol. Ook al is het tussen gigapartijen als KGG en VNG een kleine speler met een heel klein budget, DuurzaamDoor is heel krachtig. DuurzaamDoor heeft het netwerk om de juiste mensen aan tafel te zetten, zoals gemeenten, de VNG, ministeries, waterschappen, provincies. Ook hadden we dankzij DuurzaamDoor de financiële middelen om onze uren te betalen, zodat we de tijd hadden om kennis te ontwikkelen en de energiegemeenschappen te versterken. Doordat het programma op de inhoud, het leren en het samenwerken zit, hebben we met elkaar de afgelopen 6 jaar een systeemverandering in gang gezet.’ ◼
Alle genoemde rapporten en instrumenten zijn te vinden op: https://www.duurzaamdoor.nl/thema/energietransitie/rol-energiegemeenschappen. Deze zijn ook bruikbaar voor andere burgerinitiatieven.
Deel dit artikel