‘Doorbreek de politieke afrekencultuur’

De ROB pleit in het rapport Betekenisvol transparant voor een andere omgang met openheid vanuit de overheid. Het is niet alleen een oproep aan bestuurders om te allen tijde verantwoordelijkheid af te leggen, maar ook aan Kamerleden om ruimte te bieden voor het leren van fouten. De politieke afrekencultuur die er nu heerst, is funest voor beide.

Goed moment Eerst komt de taak van bestuurders ter sprake. ‘Actieve openbaarmaking zou de norm moeten zijn,’ zegt Caelesta Braun. ‘Want alleen dan is er de mogelijkheid om de afwegingen van het openbaar bestuur te controleren.’ Het rapport komt op een goed moment, zo vlak voor de verkiezingen. De relatie tussen Kamer en kabinet staat onder druk. Informatie is onvolledig, komt te laat of helemaal niet, en dat moet anders, stelt de ROB. Braun noemt een voorbeeld. Uit een publicatie van NRC bleek dat in 2022 toenmalig minister Yesilgöz en staatssecretaris Van der Burg van Justitie adviesbureau KPMG inhuurden om mogelijke nieuwe asielmaatregelen te inventariseren. De Tweede Kamer kreeg daar weinig van mee. ‘Dat is precies wat we bedoelen met actieve openbaarmaking,’ zegt Braun. ‘Als je ervoor kiest om een bureau in te schakelen om met oplossingen te komen, en als je besluit om daarbij juridisch advies van de eigen wetgevingsdirectie in de wind te slaan, dan moet je daarover gewoon verantwoording afleggen in de Kamer. Je kunt zoiets niet wegstoppen.’

Dit is een probleem dat al langer speelt, zegt Iris Sluiter. ‘Er is sprake van een worsteling met openbaarheid. En dat doet afbreuk aan het gezag van de overheid.’ Wat het ingewikkeld maakt, is dat de worsteling zichzelf versterkt. Braun: ‘Het is een negatieve spiraal. De Kamer wil beter geïnformeerd worden, terwijl bewindspersonen steeds meer een risico-averse houding aannemen uit angst voor de politieke afrekencultuur. Zo houdt het patroon zichzelf in stand.’ De vraag is hoe je dat patroon doorbreekt. ‘Dat kunnen ze eigenlijk alleen doen als ze elkaar daarvoor de ruimte bieden,’ zegt Sluiter. ‘Het klinkt misschien saai om over vakmanschap te beginnen, maar daar zit wel de oplossing. Voor bewindspersonen betekent dat: vanuit vakmanschap de noodzaak voelen om verantwoording af te leggen aan de burger.’

Gebrek aan vakmanschap Braun en Sluiter spreken liever niet over onwil. ‘Dat is te negatief,’ zegt Braun. ‘Er zal vast weleens sprake zijn van onwil, maar dat is zeker niet altijd het geval. Wij beschouwen het echt als een gebrek aan politiek en bestuurlijk vakmanschap.’ Het speelt namelijk op meerdere niveaus, zegt ze. ‘Ambtenaren willen soms misschien wel meer openheid bieden, maar dat wordt bestuurlijk niet altijd geaccepteerd. Want betekenisvolle transparantie houdt in dat je een politieke afweging maakt waar je als bewindspersoon helemaal voor durft te staan.’ Toch heeft Braun begrip voor die aarzeling, omdat er vanuit de Kamer een afstraffende houding lijkt te zijn ingeslopen – en dat helpt ook niet. ‘De vraag voor Kamerleden is of je openstaat voor een lerende regering, voor lerende bewindspersonen, die fouten mogen maken. Zolang ze er maar hun verantwoordelijkheid voor nemen. Zodat ze het de volgende keer beter kunnen doen. Die open houding is er nu vaak niet. Dus dat is een beetje de klem waarin ze elkaar momenteel vasthouden.’ Een gebrek aan vakmanschap blijkt volgens Sluiter ook uit de manier waarop de stukken worden opgesteld. ‘Neem memories van toelichting, die zijn bedoeld om een voorliggend wetsvoorstel toe te lichten. Wat je helaas vaak ziet, is dat die al helemaal zijn toegeschreven naar de voorkeursoptie van de bewindspersoon. Alternatieve scenario’s, die in een ambtelijk voortraject zijn behandeld, worden niet altijd even inzichtelijk gemaakt.’