Grote mannen?

In de negentiende eeuw was het mode geschiedenis te schrijven aan de hand van helden, ‘grote mannen’ zoals dat toen genoemd werd. Dat was vanzelfsprekend niet nieuw, nieuw was dat er voor het eerst zoiets als een grote-mannen-theorie ontstond. Deze theorie vond zijn oorsprong bij de Schotse essayist Thomas Carlyle (1795-1881), in het bijzonder bij zijn boek On Heroes, Hero-Worship, & the Heroic in History uit 1841. Hierin betoogt Carlyle zonder een zweem van twijfel dat heel de geschiedenis het werk is van een paar uitzonderlijke figuren. ‘Alles wat op aarde tot stand is gekomen, is de praktische verwerkelijking van gedachten die huisden in het brein van Grote Mannen. De ziel van de wereldgeschiedenis is van hen.’ Destijds was Napoleon het beste voorbeeld van zo’n groot man. Groter kon haast niet. Gedurende heel de twintigste eeuw, en dan vooral in het tweede deel daarvan, na Hitler en Stalin dus, was het gebruik precies het tegenovergestelde te beweren – en in die lijn ook geschiedenis te schrijven: bottom-up. Het bestaan zou gemaakt worden door ‘het volk’ en maatschappe­lijke structuren; de rol van individuele personen was te verwaarlozen. Anders gezegd, grote mannen waren in feite helemaal niet zo groot, ze waren vooral de uitvoerders van krachten die van onderen of van buiten kwamen. De klassieke discussie in dezen draaide steeds weer om Hitler. Maakte hij de Duitse geschiedenis en het Duitse volk of lag de verhouding andersom? Sinds de jaren zestig van de twintigste eeuw neigde men in toe­nemende mate tot laatstgenoemde gedachte. Hoogte- of zo je wilt dieptepunt hiervan was het boek van Daniel Goldhagen uit 1996, Hitler’s Willing Executioners. Stelling: het Duitse volk bestond uit moordenaars, Hitler was weinig meer dan de verpersoonlijking van een volksgeest.