Wat zie je eigenlijk?

‘Ja, schitterend’, zegt de Wageningse hoogleraar communicatiewetenschappen, met wie ik vanuit de trein op de Waalbrug naar Nijmegen blik. ‘Mooi hè’, heb ik kort daarvoor gezegd. Nadat we even zwijgen, vraagt hij: ‘Wat zie je eigenlijk?’ Hij blijkt geraakt door een schip dat op de brug komt afgevaren, terwijl ik me vergaap aan de huizenrij in de lage zon. We stellen vast hoe grappig het is om af te stemmen, zonder verbinding te maken. Cees van Woerkum is inmiddels met emeritaat en het was niet de eerste keer dat hij me verraste. Geraakt als hij was door percepties. Die sterker zijn dan feiten, want ‘argumenten zijn alleen interessant voor wie er naar op zoek is’. Dat had hij me eerder een keer voorgehouden. Althans, dat wist ik mij te herinneren, want toen ik het voorval opwierp, had hij er zogezegd geen actieve herinnering aan. Maar ontkennen, nee, hij had het gezegd kunnen hebben. Wat weer haarfijn het onderscheid toonde tussen het begrip ‘waarheid’ en die raadselachtige pendant ‘waarachtigheid’, dat staat voor dat iets waar zou kunnen zijn.

Schuren Waar een generaal bij Defensie, die ooit het judaïsme bestudeerde, me eens op wees toen ik hielp om voor zijn dienstonderdeel een corporate story te maken. Verhalen moeten schuren, wist hij: sterker nog, zo zijn parabels in de bijbel ontstaan. Salomon kwam tot zijn beroemde oordeel toen twee vrouwen het moederschap over een kind claimden, doordat de echte moeder bij zijn suggestie om het kind in tweeën te hakken opveerde en het kind aan de ander schonk – opdat haar lieve boreling zou blijven leven. Niet de kwestie, noch het oordeel, maar het gesprek wat hierdoor bij lastige dilemma’s kon ontstaan: daarin schuilde de kracht van het verhaal. ‘There’s no good story without conflict’, zou toneelschrijver Bernard Shaw eeuwen later zeggen: alle grote verhalen laten zien dat een vertelling van betekenis is zodra wordt doorverteld dat het schuurt, de held door het putje gaat en iets of iemand zich ontpopt als helper. Die even meeloopt en verder helpt brengen waar eerst geen woorden voor waren of beelden tekort­schoten. Wat Sam was voor Frodo en Vergilius voor Dante.

Kracht van doorvertelling Zonder verhaal geen verbinding dus, en niet de feitelijke waarheid maar de kracht van de doorvertelling doet ertoe. Ook wel bekend als: het gesprek. Zoals de verbinding van twee mannen in de trein niet tijdens de waarneming tot stand kwam, maar in de fase daarna: toen ze betekenis wisten te geven aan de informatie, toen er ruimte was voor dialoog, door fysicus en filosoof David Bohm zo raak gedefinieerd als ‘de rede door het gesprek stroomt’. De hiervoor genoemde Van Woerkum was eens door een provinciebestuur uitgenodigd om mee te denken over haperende ruilverkaveling: het lukte maar niet om boeren aan tafel te krijgen voor herverdeling van landbouwgrond. Hij overnachtte in een lokale herberg en hoorde ’s avonds een gezelschap boeren soebatten. Voornaamste zorg: de opvolging van het bedrijf. Hun kinderen deden niet wat zij wel hadden gedaan: je vader opvolgen in het bedrijf. Dieper­liggende zorg: zicht op een pensioen als de oude dag aanbreekt. De een had al eens aangeklopt bij de bank, de ander zei zich nog te oriënteren. En oh ja, wist ook nog iemand te vertellen, die ruilverkaveling kwam eraan. Daar deden ze moeilijk over bij de provincie. Ach ja, ze zouden wel zien: er waren belangrijkere dingen aan de orde… De prof zou de provincie helpen om oog te krijgen voor wat de boeren echt beroerde, en toen vervolgens het contact met de bank werd versterkt en perspec­tieven in beeld kwamen, ontstond ander contact dan als het alleen over ruilverkaveling was gegaan.