Zwijgen of spreken?

­Tegenspraak wordt door veel ambtenaren beschouwd als een essentieel onderdeel van hun functie. Uit de interviews in het onderzoek blijkt dat ambtenaren vaak handelen vanuit een diepgeworteld recht­vaardigheids­gevoel en hun verant­woordelijk­heid naar de samen­leving. Ze zien het signaleren van problemen niet alleen als een morele plicht, maar ook als een manier om beleid te verbeteren. ‘Als ik zie dat iets in de praktijk anders uitpakt dan bedoeld, voel ik de verant­woordelijk­heid om dit aan te kaarten, ’ aldus een van de respondenten. Toch ervaren ambtenaren tal van barrières bij het uiten van kritiek. Hiërarchische structuren, bureaucratische lagen en een gebrek aan open dialoog maken het moeilijk om binnen de organisatie tot verandering te komen. Dit gebrek aan respons kan ervoor zorgen dat ambtenaren gefrustreerd raken en op zoek gaan naar andere manieren om gehoord te worden.

Tegenspraak en activisme Een van de meest opvallende conclusies uit het onderzoek is: dat wanneer ambtenaren het gevoel hebben dat interne tegenspraak geen effect heeft, sommigen de overstap maken naar activisme. Waar loyale tegenspraak zich afspeelt binnen de organisatie, kiezen activistische ambtenaren voor publieke uitingen, zoals sociale media of deelname aan demonstraties. De belangrijkste drijfveer achter deze verschuiving is een groeiend gevoel van urgentie en onmacht. Ambtenaren die activisme als noodzakelijk beschouwen, doen dat vaak uit onvrede over de effectiviteit van interne kritiek. ‘Soms voelt het alsof mijn woorden nergens landen,’ zegt een respondent. ‘Dan rest er weinig anders dan extern druk uitoefenen.’ Hoewel deze stap effectief kan zijn in het aanzwengelen van publieke en politieke discussies, brengt het ook risico’s met zich mee. Ambtenaren kunnen hun baan op het spel zetten, sociale spanningen ervaren of zelfs juridische consequenties ondervinden.

Het onderzoek bevestigt eerdere theorieën over conflicterende loyaliteiten binnen de overheid. Ambtenaren balanceren continu tussen hun verplichtingen aan de overheid en hun morele verantwoordelijkheid jegens de samenleving. Terwijl loyale tegenspraak wordt gezien als een interne correctiemechanisme, wordt activisme vaak als een laatste redmiddel beschouwd. Opvallend is dat ambtenaren hun activisme niet per se als een breuk met hun ambtelijke rol zien. Zij beschouwen het als een logische voortzetting van hun verantwoordelijkheden wanneer de interne structuren falen. Dit wijst wellicht op de noodzaak van een bredere discussie over wat activisme betekent en in hoeverre ambtenaren ruimte moeten krijgen om zich kritisch uit te spreken.