Wat er te leren valt van Groningen

Politiek met de zachte stem

Tekst Luc van Koppen Beeld Aad Goudappel

‘Goede politiek bedrijven is simpel politiek bedrijven: naar mensen toegaan, eerst luisteren, dan spreken. Simpel, maar blijkbaar het moeilijkste wat er is.’ Dat zegt oud-staatssecretaris en huidig Tweede Kamerlid Hans Vijlbrief (D66) naar aanleiding van zijn boek De Groningers hadden altijd gelijk. Een boek over zijn aanpak van het Groningen-dossier, maar vooral een boek over hoe de overheid met haar burgers omgaat.

‘Goede politiek bedrijven is simpel politiek bedrijven’

We spreken elkaar maandagochtend 18 november. Het is de Monday after. De week ervoor was politiek gezien heftig. Er was een intens debat in de Tweede Kamer over de rellen in Amsterdam. NSC-staatssecretaris Nora Achahbar trad af, en het kabinet overleefde vrijdag­nacht ternauwernood een crisis. Te midden van dit alles was er ook nieuws over Groningen. De NAM maakte bekend dat ze niet langer wil investeren in het versterken van Groningen omdat de gaswinning eerder is gestopt dan 2030.

Patroon Was Vijlbrief verrast door de opstelling van de NAM? ‘Het past helaas in een patroon, maar ik was toch nog wel verrast. Ze blijven maar proberen om onder hun verantwoordelijkheid uit te komen. Terwijl de NAM medeverantwoordelijk is voor de schade. En iedereen weet dat de schade nog decennialang bestaat. Bovendien wist ook de NAM wel degelijk dat we de gaskraan in 2024 gingen sluiten in plaats van 2030. Het is schandalig.’ Het is niet zijn dossier meer maar de emoties zijn er nog wel degelijk. Vijlbrief was 2,5 jaar staatssecretaris Economische Zaken en Klimaat (Mijnbouw). In de praktijk was hij vooral met Groningen bezig. In zijn eerste week kwam hij erachter dat dit een heftig dossier was. De Groningers waren woedend. Woedend over een brief van zijn voorganger minister Stef Blok met het voornemen om de gaswinning te verdubbelen. Woedend over de lange rijen voor de gemeentehuizen in Groningen. Groningers stonden uren in de kou om subsidie aan te vragen voor het versterken van hun huizen. ‘Alsof het een aalmoes was,’ schrijft Vijlbrief in zijn boek.

Luisteren Hij ontdekte snel dat het anders moest. Minder in Den Haag, minder achter het bureau. Meer fysiek aanwezig zijn in Groningen. Meer contact maken. Meer luisteren, ook naar mensen die niet hard schreeuwen. Hij ging ter plekke een spreekuur houden, en stap voor stap kreeg hij meer vat op de materie, op de emotie en op de manier van politiek bedrijven met een zachte stem, zoals hij dat zelf is gaan noemen. Het is alsof de staatssecretaris Mijnbouw zelf afdaalt in de krochten van zijn eigen opvattingen en drijfveren en naar boven komt met grondstoffen voor een andere manier van politiek bedrijven. Op 19 april 2024 werd uiteindelijk de gaskraan gesloten op het erf van boer Boon, waar het ooit begon in 1959. Op 22 oktober overhandigde Hans Vijlbrief zijn boek aan scheidend burgemeester van Groningen, Koen Schuiling.

Politieke betekenis Dacht Vijlbrief meteen: over Groningen wil ik een boek maken? Vijlbrief: ‘Niet meteen, maar wel vrij snel toen ik in de gaten kreeg hoe heftig het dossier was. Ik heb het begin dit jaar en in deze zomer geschreven, toen ik wat meer rust in mijn hoofd had en wat afstand kon nemen. Dat heb je wel nodig om er goed op terug te kunnen kijken.’ ‘Ik had er drie gedachten bij. Ik wilde het ten eerste voor mezelf schrijven om de geschiedenis van me af te kunnen schrijven. Verder wilde ik voor iedereen meer inzicht geven in wat een staatssecretaris de hele dag doet. Ik denk dat heel veel mensen daar geen idee bij hebben. En bovendien wilde ik er politieke betekenis aan geven. Dat wil zeggen: inzicht geven in mijn eigen politieke ontwikkeling en laten zien wat politiek met een zachte stem inhoudt en hoe belangrijk dat is om het vertrouwen tussen overheid en burgers te herstellen.’

‘Ga naar mensen toe, ga dichter bij ze staan’

Les Volgens Vijlbrief is de belangrijkste les uit het boek: ‘De toeslagenaffaire en het Groningen-dossier zijn het symbool voor het verloren vertrouwen in de overheid. Als je dit vertrouwen wilt herstellen, dan zul je andere politiek moeten bedrijven. Dit overstijgt het dossier-Groningen. Op alle terreinen zal de overheid meer en beter contact moeten maken met burgers en met bedrijven.’ ‘Ik bedoel dat heel praktisch: blijf niet altijd in Den Haag. Ga naar mensen toe, ga dichter bij ze staan en luister, ga met ze in gesprek. Daardoor weet je beter wat er speelt en kun je ook tot betere oplossingen komen. Dat is de les van Groningen. Het is allemaal niet klaar en niet ideaal, maar er is wel vooruitgang geboekt.’ Dit is geen nieuwe les. Al sinds de dood van Fortuyn in 2002 belooft de politiek dat ze beter gaat luisteren. Hoe verklaart hij dat dit blijkbaar zo lastig is? ‘Complexiteit,’ zegt Vijlbrief. ‘Veel vraagstukken zijn erg ingewikkeld. Dat maakt dat politici liever vanachter het bureau keuzes maken op basis van ingewikkelde notities en adviezen van ambtenaren. En het vraagt durf. Je moet het durven om de confrontatie aan te gaan in zaaltjes met mensen die je niet altijd aardig vinden. Je moet ook durven tegen het advies van je eigen ambtenaren in te gaan die geneigd zijn je uit de wind te houden.’ Zal die les uit Groningen nu aanslaan? Vijlbrief: ‘Het is zoals Johan Cruijff ooit zei: “Goed voetballen is simpel voetballen.” Maar simpel voetballen is het moeilijkste wat er is. Ik zeg: goede politiek bedrijven is simpel: naar de mensen toegaan, eerst luisteren, dan spreken. Simpel maar blijkbaar het moeilijkste wat er is, anders zouden we het wel meer doen.’

‘Politici worden niet geselecteerd op basis van luisteren’

Andere selectiecriteria Vijlbrief kan het weten. Hij is ervarings­deskundige; hij geeft aan dat hij ook zelf een ontwikkeling heeft doorgemaakt. ‘Ik ben zelf heel lang ambtenaar geweest, onder andere thesaurier-generaal bij het ministerie van Financiën en lid van de Eurowerkgroep in Brussel. Ik was een soort supertechnocraat. Toen ik in 2020 voor het eerst staatssecretaris van Financiën werd, naast staatssecretaris Van Huffelen die de toeslagenaffaire deed, begon mijn inzicht te groeien dat het anders moest. Maar toen ik zelf in Groningen aan de slag ging, werd die ontwikkeling versneld omdat de crisis zo groot was. Ik ben me snel gaan afvragen: hoe kan ik hier het beste mee omgaan? Ik zag dit inzicht overigens ook bij mijn ambtenaren groeien.’ Hij pleit voor andere selectiecriteria van politici. ‘Het is eigenlijk een kernfout in mijn vak. Politici worden geselecteerd, of selecteren zichzelf in hun partij, op basis van praten en stelling nemen, en niet op basis van luisteren. Ik probeer het in ieder geval zelf als Kamerlid nu wel toe te passen en anderen daarin ook mee te nemen: laten we niet nog harder tegen elkaar zeggen dat de ander gek is en ongelijk heeft, maar probeer eerst te begrijpen waarom de ander wat zegt.’

Warmte en hartelijkheid Mist hij het Groningen-dossier? ‘Ik mis de contacten,’ zegt hij. ‘De warmte en hartelijk­heid van de mensen in Groningen. Door de verschijning van het boek ben ik daar nu wel weer regelmatig, en dat is geweldig. Ik mis niet zozeer de inhoud. Maar dat komt ook doordat ik nu weer met heel andere boeiende vraagstukken bezig ben op financieel-economisch gebied, mijn thuisbasis. Denk aan het tegen­houden van de btw-verhoging op sport, boeken, kranten en cultuur. Ik ben heel blij dat we daar – ook vorige week – een politieke deal over hebben kunnen sluiten. Misschien wel dankzij de kracht van de politiek met een zachte stem.’ ◼

Deel dit artikel