Voor elk gecompliceerd probleem is een heldere, simpele oplossing...

En die is verkeerd

Tekst Paul Iske Beeld Shutterstock

Burgerparticipatie is een prachtig idee, maar het in de praktijk brengen is lastig. Daarom moeten we alle lessen gebruiken, zowel die van geslaagde als mislukte trajecten. Het is als zo vaak: een goede idee is niet voldoende.

‘Inwoners mochten meedoen, maar met hun inbreng werd niets gedaan’

Maar uit al die positieve ervaringen kan men zeker niet afleiden dat het altijd goed gaat. Integendeel, er zijn ook diverse verhalen over projecten waarin de burgers participeerden, waar het helemaal anders en vaak ook niet zo gunstig afliep. Zo speelde in 2023 het project Hart van Nootdorp, met de herontwikkeling van een aantal locaties. In de toekomst moesten er in het gebied een nieuwe sporthal, een nieuwe school en woningen voor ouderen en jongeren verrijzen. Het AD berichtte hierover in maart 2023 en schreef dat de bewoners het belang erkenden van de nieuwe voorzieningen. Maar gezien de gigantische woningnood vonden ze ook dat er huizen moesten worden gebouwd. Tijdens de inspraak­ronde over het gebied werden verwachtingen gewekt, maar in de ogen van de bewoners was er een grote kloof tussen verwachting en realiteit. Ze mochten zogenaamd meedoen, maar met hun inbreng werd niets gedaan.

Kernenergie Een ander voorbeeld betreft de “brede maatschappelijke discussie kernenergie”: in de jaren zeventig wilde het Nederlandse kabinet twee kerncentrales bouwen, wat leidde tot onrust en protesten. Als reactie besloot men in 1979 een brede maat­schappelijke discussie over kernenergie te organiseren. Dit werd gezien als het grootste inspraaktraject ooit, waarbij overal in het land bijeenkomsten plaats­vonden waarin burgers hun mening konden delen. De Commissie-De Brauw verzamelde en analyseerde de resultaten en adviseerde af te zien van de bouw van kerncentrales. Ondanks dit advies besloot de politiek door te gaan met de plannen, wat veel teleurstelling en boosheid veroorzaakte onder deelnemers aan het inspraaktraject. De situatie escaleerde, met als hoogtepunt een inbraak bij het ministerie van Economische Zaken, waarna gestolen documenten in activistische bladen verschenen.

Zaanstad Ook in Zaanstad zijn er diverse strubbe­lingen geweest. Daar vroeg men zich achteraf af hoe de gemeente Zaanstad beter kan communiceren met inwoners over bouwplannen, vooral met de naderende Omgevingswet en de nadruk op burgerparticipatie. Drie mislukte projecten – de Peperstraat, Provily en Slibkuil, en Parel van Zuid – toonden aan dat bewoners zich niet gehoord voelden. Vaak wordt de participatie door projectontwikkelaars geregeld, wat leidt tot belangenconflicten en onduidelijke communicatie. Bij eerdere projecten bleek inspraak onevenwichtig, met professionals die de overhand hadden boven bewoners. Er was sprake van verwarring door de vele betrokken partijen en de gebrekkige rol van de gemeente, die beloftes niet nakwam. Door deze ervaringen is het vertrouwen in de gemeente geschaad.

Faalpatronen Behalve van successen kan ook veel geleerd worden van minder geslaagde pogingen. Het Instituut voor Briljante Mislukkingen heeft hiervoor een methode ontwikkeld, waarbij gekeken wordt naar faalpatronen: onderliggende, terugkerende redenen waarom dingen anders lopen dan gedacht of gehoopt. Door deze patronen bijtijds te zien, kan men bijsturen en de kans op succes vergroten. Mocht een traject onverhoopt niet zijn geslaagd, dan helpen deze patronen om de belangrijkste lessen in kaart te brengen en toepasbaar te maken voor andere projecten, waar men tegen dezelfde uitdagingen aan kan lopen. Een patroon dat direct terug te vinden is in de hiervoor genoemde voorbeelden, is de Lege plek aan tafel: wanneer je belangrijke stakeholders niet echt betrekt, verlies je het draagvlak voor het besluit. Overigens kun je ook te veel partijen betrekken, waardoor je niet meer tot effectieve besluitvorming kunt komen, ofwel de Poolse landdag. Een ander faalpatroon dat we herkennen is het Einsteinpunt. Albert Einstein heeft gezegd: ‘Je moet dingen zo simpel mogelijk maken, maar niet simpeler dan dat.’ We zien dat de manier waarop burgerparticipatie is georganiseerd soms erg ingewikkeld is, waarbij bijvoorbeeld de rol van de overheid niet duidelijk is of waarbij zo veel partijen met verschillende belangen zijn betrokken, dat het vrijwel onmogelijk wordt om tot een resultaat te komen waarin iedereen zich kan vinden. Soms zijn de onderwerpen zelf veel te complex en blijken de aangedragen oplossingen toch niet te kunnen vanwege redenen die niet in beeld waren bij de participanten.

Canyon en Junk Het is daarom ook van belang om je te realiseren dat bepaalde onderwerpen zich niet per se lenen voor een aanpak met burgerparticipatie. Maar omdat dit vaak gewenst wordt, probeert men het toch en dan is er sprake van het faalpatroon aangeduid als de Canyon, waarin partijen kiezen voor een aanpak zonder goed gekeken te hebben naar alternatieven. Een vierde faalpatroon dat we regelmatig terug zien komen, heet de Junk. Dit gaat over situaties waarin partijen te lang doorgaan met een project, terwijl ze al lang weten dat het niets wordt. De redenen hiervoor zijn uiteenlopend: ‘we hadden nog budget’, ‘we hebben ons gecommitteerd’, ‘we hebben er veel in geïnvesteerd’, ‘het is toch een beetje mijn baby’… Allemaal geen goede reden om iets door te zetten wat kansloos is. Uiteraard moet je ook niet te snel opgeven.

‘We kunnen ook leren van minder geslaagde pogingen’
‘Wanneer je belang- rijke stakeholders niet betrekt, verlies je draagvlak’

Generaal zonder leger Als laatste wil ik nog het faalpatroon Generaal zonder leger noemen. Hierbij heeft men niet voldoende middelen, tijd, mensen, kennis of geld om een project daadwerkelijk goed uit te kunnen voeren. Dat kan in deze context betekenen dat er onvoldoende middelen beschikbaar zijn of tijd, om bijeenkomsten te organiseren, voldoende te communiceren, experts te laten begeleiden of tijd om tot een afgewogen besluit te komen. Maar ook kan het simpelweg een kennis bij de betrokkenen over het onderwerp zijn, waarbij de tegeltjeswijsheid “Inspraak zonder inzicht leidt tot uitspraak zonder uitzicht” kan leiden en vervolgens tot frustratie omdat dan (terecht) de suggesties niet worden overgenomen. De discussie over kernenergie is daar een mooi voorbeeld van: Ik heb (als theoretisch fysicus) in die tijd zoveel wartaal gehoord, waar in eerste instantie ook nog serieus naar geluisterd werd, dat ik me ernstig afvroeg of er sprake was van georganiseerde domheid of totale gekte. Sporen van beide kom je nog steeds tegen, helaas. Je ziet dat ook bij het Brexit-referendum dat werd gehouden op 23 juni 2016. Kiezers in het Verenigd Koninkrijk werd daarbij gevraagd naar hun steun voor het lidmaatschap van hun land van de Europese Unie (EU). Een kleine meerderheid (51,9 procent) stemde voor uittreding uit de EU. De dag erna werd op Google uitgebreid gezocht op de zoekterm European Union om uit te vinden wat het nu eigenlijk was waar ze de dag ervoor tegen hadden gestemd… We zien hier een combinatie van meerdere faalpatronen, waaronder ‘Einsteinpunt’ (probleem was veel te eenvoudig voorgesteld: we gaan uit de EU en dan zijn onze problemen opgelost) en ‘Generaal zonder leger’ (mensen hadden niet de kennis om een fatsoenlijke keuze te maken.

Nederland In Nederland kunnen we er ook wat van. Denk aan het raadgevend referendum over de Associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne. Dat was een nationaal raadgevend referendum over goedkeuring door Nederland van de Associatieovereenkomst tussen de Europese Unie, Euratom, hun 28 lidstaten en Oekraïne. Het referendum vond plaats in Nederland op 6 april 2016, kort voor het Brexit-referendum. Een meerderheid van 61 procent stemde tegen het verdrag, maar eigenlijk was het onmogelijk om het verdrag tegen te houden, gezien de internationale belangen en het feit dat alle andere landen het verdrag geruisloos door hun parlement hadden geloodst. Het resultaat was dat een meerderheid van de Tweede Kamer het verdrag goedkeurde en ook de Eerste Kamer stemde op 30 mei 2017 in met het verdrag. Zowel de Eerste als Tweede Kamer legde de nee-stem bij het referendum dus naast zich neer: het omstreden verdrag kwam er toch. Wat er niet meer kwam, was het raadgevende referendum zelf. Een mislukking dus, waarvan de lezer zelf mag bepalen hoe briljant die was.

Implementatie Kortom: burgerparticipatie is een prachtig idee, maar het in de praktijk brengen is lastig, waarbij we alle lessen moeten gebruiken, zowel die van geslaagde als mislukte trajecten. Het is als zo vaak: een goede idee is niet voldoende: De verandering vindt pas plaats bij de implementatie ervan en in die Last Mile vinden we meestal de grootste barrières. Dat moeten zowel de overheid als de andere partijen zich goed beseffen! De Amerikaanse denker, schrijver en grappenmaker Henry Louis Mencken heeft het al gezegd: ‘Voor elk gecompliceerd probleem is een heldere, simpele oplossing... en die is verkeerd.’ ◼

Paul Iske is hoogleraar Open Innovation & Business Venturing aan de School of Business and Economics van Maastricht University. Hij is oprichter en Chief Failure Officer van het Instituut voor Briljante Mislukkingen, met dat als doel heeft begrip te kweken voor de complexiteit van innovatie en ondernemen.

Deel dit artikel