Ze zijn er heus wel, de ambtenaren die zich uitspreken wanneer iets (grondig) misgaat. Een bekend voorbeeld is Sandra Palmen, die intern al jaren geleden waarschuwde voor de desastreuze gevolgen van het toeslagenbeleid. Of recenter Thomas Huttinga, die als medewerker bij de IND (Immigratie- en Naturalisatiedienst) zich uitsprak tegen de nareismaatregel die gezinshereniging van vluchtelingen moest vertragen en bemoeilijken. Beide ambtenaren boden “loyale tegenspraak”: vanuit hun eigen ambtelijke professionaliteit spraken ze zich uit over zaken die niet goed lopen, zonder hun loyaliteit aan de publieke zaak los te laten. Dat loyale tegenspraak belangrijk is, wordt inmiddels breed gedeeld bij de rijksoverheid. Maar het gebeurt nog te weinig, en als het gebeurt, heeft het vaak niet het gewenste resultaat.

Op de kaart De afgelopen 2 jaar werkten A+O fonds Rijk en het programma Grenzeloos Samenwerken (ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) samen aan een project om loyale tegenspraak op de kaart te zetten. Dat is gelukt, zegt Enrico Viscione, beleidsadviseur bij FNV Overheid en trekker van het project. ‘Het heeft een tijdje geduurd, maar bij elk ministerie is nu duidelijk dat mensen ermee worstelen en dat er iets met loyale tegenspraak moet gebeuren. Overal zijn groepjes ambtenaren ermee bezig, dat is winst.’ Maar we zijn er nog lang niet, weet Viscione. ‘Integendeel. Op sommige plekken is het bieden van tegenspraak in de loop van ons project juist moeilijker geworden. Voor de bühne wordt het belang altijd onderschreven, maar wanneer een ministerie onder het vergrootglas ligt, vindt men het eng om te experimenteren of vrijheid te geven, en worden de muren juist verder opgetrokken.’

Continue aandacht Eline Veen-van der Veer, projectmanager Grenzeloos Samenwerken, benadrukt dat het van belang is continu aandacht te blijven besteden aan loyale tegenspraak. Dat kan in de vorm van een interview, een inspirerend verhaal van een mede-ambtenaar of via een sessie die Grenzeloos Samenwerken organiseert. ‘Sinds het project stopte in oktober, kregen we bijna dagelijks aanvragen binnen om het gesprek hierover te faciliteren over wat we nodig hebben om loyale tegenspraak te geven en te ontvangen.’ Het onderwerp leeft dus meer dan voorheen, maar Veen-van der Veer realiseert zich dat loyale tegenspraak een van de vele dingen is waar een ambtenaar zich mee bezig moet houden. ‘We hebben het over sociale veiligheid, diversiteit, openheid… Heel belangrijk, maar een ambtenaar kan misschien soms denken: ik moet ook gewoon mijn werk doen.’ Daarom wil ze zorgen dat loyale tegenspraak een vast onderdeel wordt in ieder beleidsproces. ‘Bij de politie is er bijvoorbeeld iemand die – weliswaar in zaken over moord en doodslag – altijd B zegt, wanneer het projectteam A zegt. Zo voorkomen ze tunnelvisie. De NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) heeft bij grote projecten een “Spotr”, iemand die een spiegel voorhoudt over het proces, en niet zozeer op de inhoud. Heb je daaraan gedacht, heb je besef hiervan?’