Gemeentesecretaris Annelies Kroeskamp over tegenspraak
Evenwichtsbalk
Tekst Chantal Richter Beeld Remie Kranendonk
‘In tijden van verharding in de politieke arena moeten we zuinig zijn op ambtenaren die tegenspraak durven bieden.’ Annelies Kroeskamp heeft jarenlang bij de rijksoverheid gewerkt en maakte vorig jaar de overstap naar de M50-gemeente Pijnacker-Nootdorp waar zij gemeentesecretaris is. ‘Ik wilde zelf meemaken hoe besluiten uit Den Haag landen.’ Hoe geeft zij tegenspraak handen en voeten in de gemeentelijke organisatie? En welke rol speelt tegenspraak in de interbestuurlijke verhoudingen?
Annelies Kroeskamp: ‘Het is nodig om af en toe het ongemak op te zoeken’
‘Het begint met vertrouwen in de expertise van de ambtenaar’
De toeslagenaffaire heeft onze blik op ambtelijke bezwaren definitief veranderd. Er is aandacht gekomen voor ethiek in het ambtelijk apparaat, dat helemaal geen “apparaat” blijkt te zijn. Er werken mensen van vlees en bloed. Kroeskamp is van mening dat vragen, bedenkingen en opvattingen onder de medewerkers van een ambtelijke organisatie meer dan welkom zijn. Ze verrijken de besluitvorming. Voordat Kroeskamp gemeentesecretaris van Pijnacker-Nootdorp werd, was zij beleidsdirecteur bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), waar ze zich bezighield met interbestuurlijke samenwerking, tussen rijk en gemeenten. Ze heeft bewust de overstap naar de lokale overheid gemaakt. ‘Ik wilde er echt van zijn. Zelf meemaken hoe bijvoorbeeld de uitkering van de energietoeslag op gemeentelijk niveau uitpakt. Het heeft mijn blik nu al verruimd.’
Collectieve tegenspraak In 2021 is onder aanvoering van Erik Pool (programmadirecteur Dialoog & Ethiek ten behoeve van ambtelijk vakmanschap) het rijksprogramma Dialoog en Ethiek gestart. Strevend naar een open en veilige gesprekscultuur is “tegenspraak” in zwang geraakt. Het wil zeggen dat er ruimte is voor tegengeluid. Voor het stellen van vragen. Kroeskamp vindt dat er ook tussen overheden tegenspraak moet plaatsvinden, in de interbestuurlijke samenwerking. ‘Gemeenten hebben de beleidsdepartementen een spiegel voor te houden. Want wat niet werkt, is iets in de wet vastleggen en dan denken dat het allemaal wel gaat gebeuren. Dat doet geen goed aan het vertrouwen in de overheid, dat toch al onder druk staat.’ Kroeskamp: ‘De arbeidsmarktkrapte is een groot probleem. Het piept en kraakt bij gemeenten. Wij kunnen er eigenlijk niets meer bij hebben. Daarom is het belangrijk om afstemming te zoeken, om te weten of de tijd rijp is om met plannen naar buiten te treden. Ik houd heel bewust verbinding met het rijk, met mijn oud-collega’s, om te laten zien hoe voorstellen landen bij gemeenten.’ Een voorbeeld waar gemeenten volgens Kroeskamp best wat tegengas mogen geven is de Omgevingswet. ‘Het overgrote deel van de gemeenten is gewoon klaar voor de invoering. Het is onwenselijk dat de Eerste Kamer de politieke onzekerheid daarover in stand houdt.’
Zoek het ongemak op Daarnaast ziet Kroeskamp ook het belang van tegenspraak in de ambtelijke organisatie. En in de relatie met bestuurders. Kroeskamp: ‘Ambtelijke tegenspraak begint met vertrouwen in de expertise van de ambtenaar. Het vraagt investeren in een relatie, zodat er een veilige omgeving is waarin respect en waardering de basis vormen.’ ‘Het is nodig om af en toe het ongemak op te zoeken. Vanuit jouw expertise houd je een spiegel voor, en dat doe je omdat je het beste met een bestuurder voorhebt. Het betekent dat je vragen durft te stellen: is deze keuze wel verstandig? Tegenspraak gaat wat mij betreft ook over omgangsvormen. Je wordt er samen beter van als je elkaar aanspreekt op gedrag.’
‘We moeten onze mensen toerusten om assertief te zijn’
Durf Kroeskamp: ‘Zonder tegenspraak is er kans op betweterigheid. Als je het mij vraagt, is tegenspraak een onderdeel van hoe je beslissingen neemt. In alle lagen van de organisatie, ambtelijk en bestuurlijk.’ Kroeskamp geeft ook in haar eigen organisatie tegenspraak de ruimte. ‘Dat doen we allereerst door met een open houding te benoemen dat er tegenspraak mag zijn. Dat gaat over en weer. Ik deel hoe ik vind dat het gaat, maar ik vraag ook andersom: hoe vind jij dat ik het doe?’ In Pijnacker-Nootdorp is tegenspraak ingebed in reguliere vergaderingen. Kroeskamp: ‘Wij doen actief een rondje: hoe denk jij erover? Wat is jouw kijk op de zaak? Je kunt afspreken dat mensen echt dat podium pakken, zodat ze dat ook durven te doen. Want het vraagt best wat van iemand om tegenspraak te ontvangen als je zelf dacht dat je het niet nodig had.’ Is er een verschil tussen tegenspraak vanuit beleid of uitvoering? ‘Wanneer vanuit de uitvoering wordt gesignaleerd dat iets niet werkt, telt dat zwaarder. Het laat zien dat het geen zin heeft om er iets doorheen te drukken.’ Bij de gemeente Pijnacker-Nootdorp werken ruim 400 medewerkers. ‘In ons managementteam zitten beleid en uitvoering allemaal aan tafel. Ook bij portefeuillehouders krijgen die een gelijkwaardige plek. In een grotere gemeente of een ministerie is dat misschien wat lastiger te organiseren.’ ‘We moeten onze mensen toerusten om assertief te zijn,’ aldus Kroeskamp. Met haar omschrijving van ambtelijk vakmanschap roept ze het beeld op van een evenwichtsbalk. ‘Je bent in de eerste plaats inhoudelijk expert. Je bent geen politiek assistent. Tegelijk ben je je ten volle bewust van je politiek-bestuurlijke omgeving. Die sensitiviteit doet iets met je wijze van adviseren. Je kent je positie ten opzichte van het college van B&W en bent omgevingssensitief. Uiteindelijk staan we ten dienste van de samenleving. Daarbij is het belangrijk dat een advies de bestuurder bereikt. Kanttekeningen mogen niet achterwege blijven en dienen helder geplaatst te worden. Het is laveren tussen de acceptatie van een politiek besluit en daarnaar handelen en de ruimte te blijven nemen voor het stellen van vragen: overzien we de impact van dit besluit voldoende? Hebben we aandacht voor alle aspecten? Dat vraagt om stevig in de schoenen te staan.’ ◼
Deel dit artikel