Werken aan betrouwbaarheid

Het toeslagenschandaal, dat nog altijd doorettert. Groningers, met schade aan hun huis en een ongewisse toekomst. Stikstof, dat boeren in onzekerheid houdt en de bouw van broodnodige woningen verhindert. Met iedere onopgeloste crisis daalde het vertrouwen in de politiek gestaag mee, blijkt uit tal van onderzoeken, onder meer van het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Sociaal en Cultureel Planbureau. Inmiddels is het vertrouwen in de politiek op het laagste punt in 10 jaar.

Betrouwbaarheid Dat betekent niet veel goeds voor de staat van Nederland, zou je zeggen. Er is zeker iets aan de hand, zegt Tom van der Meer, maar we doen er goed aan dieper in te gaan op wat dat lage vertrouwen betekent en het in een context te plaatsen. ‘Ja, het vertrouwen in de politiek is laag. Maar Nederland is geen laag vertrouwensland. Zeg je dat, dan doe je alsof het vertrouwen een heel groot, alomvattend probleem is, en dat is het niet.’ Het vertrouwen in de samenleving, in elkaar, in instituties, in de democratie, is namelijk nog altijd hoog, legt Van der Meer uit. ‘De structuur van onze samenleving is daarmee nog steeds goed. Het gedaalde vertrouwen is gericht op de politiek en heeft heel duidelijke oorzaken, namelijk het functioneren en de prestaties van die politiek zelf. Wanneer de overheid minder betrouwbaar is – zoals in de afgelopen jaren – is het bijna vanzelfsprekend dat het vertrouwen daalt. Is er dan sprake van een vertrouwensprobleem, of eigenlijk van een betrouwbaarheidsprobleem?’

Endemische schandalen Een vertrouwensprobleem, legt Van der Meer uit, bestaat wanneer de overheid goed functioneert, maar mensen toch afhaken. Een land kan bijvoorbeeld economisch goed draaien en integere politici hebben die burgers inhoudelijk goed vertegenwoordigen, terwijl burgers de overheid toch een corrupte bende vinden. ‘Of omgekeerd: als de overheid corrupt is en niet presteert, maar burgers toch vertrouwen hebben, heb je ook een vertrouwensprobleem.’ Dat is in Nederland niet aan de orde; er zijn, zoals gezegd, duidelijke verklaringen waarom het vertrouwen momenteel laag is. Toch maakt Van der Meer zich wel zorgen. ‘Een paar jaar geleden schreef ik nog dat we in Nederland eigenlijk geen endemische schandalen meemaken. Daar hebben we er nu net een paar van gehad, waar het echt heel erg fout is gegaan. Over het algemeen wordt het vertrouwen in de samenleving hierdoor niet echt gebroken, maar het draagt helaas wel bij aan zorgelijke ontwikkelingen.’

Legitimiteit Zo heeft het vertrouwen onder kwetsbare burgers, dat toch al structureel laag was, de laatste jaren een extra knauw gekregen. ‘Het is dezelfde groep die er altijd bekaaid afkomt,’ legt Van der Meer uit. ‘Beleid werkt vooral in het voordeel van hoger opgeleiden.’ Het grote voordeel in Nederland is wel dat door het kiesstelsel de burgers die weinig vertrouwen hebben, niet systematisch afhaken. ‘Nieuwe partijen ontstaan gemakkelijk en geven die burger een stem. Hun geluid is daardoor te horen in het hart van de democratie. In landen als de VS en Engeland is een deel van de kiezers structureel afgehaakt, omdat er toch geen plek is voor hen in het systeem. In die landen is het vertrouwen in de politiek dan ook structureel wat lager.’ De negatieve kant van het stelsel is echter dat het wantrouwen in de politiek steeds sterker verband houdt met het stemgedrag. Vroeger zaten mensen met vertrouwen en wantrouwen bij dezelfde partijen, aldus Van der Meer. Zij stemden op basis van de inhoud, waar ze dat nu steeds meer doen op basis van hun ver- of wantrouwen. ‘Het risico daarvan is dat wanneer je op een partij stemt die dat wantrouwen koestert of misschien zelfs stimuleert, je misschien ook makkelijker te motiveren bent voor het idee dat iets in de procedure niet eerlijk was. Dat zag je in de coronaperiode met het stemmen per brief, wat door FVD werd neergezet als onbetrouwbaar. Zo ontstaat de potentie om twijfels over de legitimiteit van het stelsel uit te vergroten.’